Εικόνα των Θεοφανείων: «Ο Ιησούς Χριστός φέρων πτύον εν τη χειρί αυτού»

Ο Χριστός φέρων πτύον εν τη χειρί.
Εικόνα στη μονή Decani Σερβίας,
19ος αιών. Φωτο Μ. Quenot.

Κείμενο Γιώργου Τ. Αλεξίου.

Ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, τον καιρό που ασκήτευε στην έρημο της Ιουδαίας, κήρυττε στους Εβραίους την ερχόμενη Βασιλεία των Ουρανών, βάπτιζε τους μετανοούντες αμαρτωλούς στον Ιορδάνη ποταμό και στηλίτευε την κακία των υποκριτών Σαδδουκαίων και Φαρισαίων. Όταν είδε να προσέρχεται προς αυτόν για να βαπτιστεί ο αναμάρτητος Ιησούς Χριστός, τον αναγνώρισε, τον υπόδειξε στους ανθρώπους, και απευθυνόμενος προς τους παρευρισκόμενους Ιουδαίους είπε, μεταξύ άλλων, και τα εξής αποκαλυπτικά λόγια.

«Εγὼ μεν βαπτίζω υμάς εν ύδατι εις μετάνοιαν· ο δε οπίσω μου ερχόμενος ισχυρότερός μου εστίν, ού ουκ ειμὶ ικανὸς τα υποδήματα βαστάσαι· αυτός υμάς βαπτίσει εν Πνεύματι Αγίῳ και πυρί.

Ού το πτύον εν τη χειρί αυτού και διακαθαριεί τήν άλωνα αυτού, και συνάξει τον σίτον αυτού εις την αποθήκην, το δε άχυρον κατακαύσει πυρί ασβέστῳ.

(= Εγώ μεν σας βαπτίζω με νερό, δια να σας οδηγήσω εις την μετάνοια·εκείνος όμως που έρχεται έπειτα από εμέ, είναι ισχυρότερός μου και δεν είμαι εγώ άξιος ούτε τα υποδήματά του να βαστάσω. Αυτός θα σας βαπτίσει με Πνεύμα Άγιο και με το πυρ της χάριτος (που κατακαίει την αμαρτία, καθαρίζει δε και ζωογονεί την ψυχή).

Αυτός κρατεί στο χέρι του το φτυάρι και θα καθαρίσει πλήρως το αλώνι του·και το μεν σιτάρι του θα το συγκεντρώσει εις την αποθήκη (τους δικαίους δηλαδή και εναρέτους θα παραλάβει εις την βασιλεία του) το δε άχυρο θα το κατακαύσει εις άσβεστον πυρ, (δηλαδή τους αμετανοήτους αμαρτωλούς θα τους καταδικάσει εις την γέενναν του πυρός). Ακούσατέ τα αυτά Σαδδουκαίοι και Φαρισαίοι». (Ματθ. γ΄,11-12).

Ο Χριστός ως "Λυχνιστής".
Σχέδ. Φ. Κόντογλου.

Τα λόγια αυτά του Προδρόμου είναι πολύ σημαντικά, διότι αναφέρονται στη φρικτή Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου, τον οποίον Κύριο παρουσιάζουν όπως πράγματι είναι – θα είναι, δηλαδή ως Δίκαιο και Φοβερό Κριτή.

Οι άγιοι Πατέρες και οι σοφοί Διδάσκαλοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφέρουν πολλάκις και αναλύουν διεξοδικά στις συγγραφές τους τις προαναφερόμενες ρήσεις του αγίου Ιωάννου Βαπτιστού. Το ίδιο ακριβώς πράττουν και οι θεόπνευστοι Υμνογράφοι της στα σχετικά τροπάριά τους, καθώς επίσης και οι εμπνευσμένοι αγιογράφοι της στις ανάλογες εικονίσεις τους. Μία τέτοια εικόνιση είναι και η θεματική, την οποίαν περιγράφει ως ακολούθως ο Φώτης Κόντογλου:

«Ο Τίμιος Πρόδρομος προφητεύων περί του Χριστού.

Βουνά. Και ο Χριστός ιστάμενος μέσα εις ένα αλώνι στρογγυλόν και κρατών εις την δεξιάν φτυάρι. Και ο Πρόδρομος, δεικνύων αυτόν εις τους Ιουδαίους, κρατεί ειλητάριον οπού γράφει: Ού το πτύον εν τη χειρί αυτού και διακαθαριεί τήν άλωνα αυτού, και συνάξει τον σίτον αυτού εις την αποθήκην, το δε άχυρον κατακαύσει πυρί ασβέστῳ.

Η παράστασις αύτη ζωγραφίζεται πολλάκις και εις την Βάπτισιν του Χριστού, εις μίαν άκραν, όταν περισσεύει ο τόπος.

Η εικών φέρει ταύτην την επιγραφήν: ΟΥ ΤΟ ΠΤΥΟΝ ΕΝ ΤΗ ΧΕΙΡΙ ΑΥΤΟΥ»

(Έκφρασις, Β΄ έκδ. τόμ. Α', εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1979, σελ, 372-3)

Ο άγιος Πρόδρομος. Εντός του
 λευκού κύκλου "το τσεκούρι στη
ρίζα του δέντρου" . Ματθ. 3,10.

Εδώ, μαζί με το παρόν κείμενο, παρουσιάζονται και δύο συμβολικές εικονίσεις του Ιησού Χριστού με την αναφερόμενη ιδιότητα τού “Λυχνιστή”,( δηλαδή να κρατάει στο χέρι Του ένα πτύον, ξύλινο φτυάρι αλωνισμού), και παρατίθενται δύο σχετικά αυτής τής ιδιότητάς Του τροπάρια, τα οποία ψάλλονται κατά τη μεγάλη εορτή των Φώτων.

Τροπάρια

1)         Κοσμά του Μελωδού. Κανών των Θεοφανείων. Ωδή ε΄.

Γεωργός ο και δημιουργός, μέσος εστηκώς ως εις απάντων, καρδίας εμβατεύει.

Καθαρτήριον δε πτύον χειρισάμενος, την παγκόσμιαν άλωνα πανσόφως διΐστησι, την ακαρπίαν φλέγων, ευκαρπούσιν αιώνιον, ζωήν χαριζόμενος.

2)         Ιωσήφ του Υμνογράφου. Μεθεόρτιο στιχηρό λβ΄ Φώτων.

Όρθρος φαεινός ανατείλας εξ ερήμου ήλιον Χριστόν προμηνύει τοις εν σκότει ιδού το πτύον φέρων ο κριτής παραγίνεται εκεί, ο πυρί βαπτίζων μόνος και φωτίζει τους αυτώ βοώνας Χριστός έρχεται…

Ο Χριστός Φοβερός Κριτής.
Εικόνα στο ναό Προδρόμου
Μαυριώτισσας, 16ος αιών.

Παρατήρηση. Η εξεταζόμενη εικονιστική παράσταση “του Ιησού Χριστού φέροντος το πτύον εν τη χειρί αυτού” είναι ως προαναφέρθηκε πολύ σημαντική, παρά τούτο όμως ιστορείται σπανίως στους ναούς της Ορθοδοξίας. To γεγονός αυτό δημιουργεί εύλογες σχετικές απορίες στους Θεολόγους-βυζαντινολόγους και είναι δυσερμήνευτο.

Σημείωση. Λιχνίζω = Πετάω με ξύλινο φτυάρι επάνω και αντίθετα στη φορά του αέρα το αλωνισμένο σιτάρι και το διαχωρίζω από το άχυρο.