Η κορυφαία εικονιστική έκφρασις του θεολογικού περιεχομένου εκάστης των τριών κυριοτέρων εορτών της Εκκλησίας μας.

 Εισαγωγικά.

    Οι τρεις κυριότερες εορτές τής Αγίας Εκκλησίας μας, που αντιπροσωπεύουν κι εκφράζουν αναλόγως και σχετικώς τα σημαντικότερα γεγονότα τής επίγειας ζωής τού Ιησού Χριστού, είναι, α) το Πάσχα, β) τα Χριστούγεννα, και γ) ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου. Οι εορτές αυτές παρουσιάζονται και προβάλλονται στους ιερούς ναούς μας με αντίστοιχές τους υψηλόπνοες εικονιστικές παραστάσεις τού Χριστού και της Παναγίας (φορητές εικόνες και τοιχογραφίες), διαφόρων εικονιστικών τύπων και παραλλαγών τους. Οι αρχαιότερες απ' τις εν λόγω ιερές παραστάσεις είναι απλές και μονοσήμαντες, ενώ οι μεταγενέστερες είναι σύνθετες και πολυσήμαντες.

1) Η Δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα. Ιδιότυπη έκφραση της έννοιας του Πάσχα.

    Οι σημαντικότερες απ' τις φορητές εικόνες τού Χριστού και της Παναγίας όλων των ναών μας είναι αναρτημένες πάντα στις δύο βασικές εικονοθέσεις τού τέμπλου τους, αυτές που βρίσκονται εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης. Συγκεκριμένως, πρώτη στη δεξιά μεριά του τέμπλου, ως προς τον θεατή, είναι τοποθετημένη η δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, που τον παρουσιάζει ως άνδρα 33 ετών, δηλαδή με τη Θεανδρική μορφή που είχε κατά την Ανάστασή Του, την οποίαν έχει έκτοτε και θα έχει και κατά την Δευτέρα Παρουσία Του. Εκ του βασικού τούτου λόγου η αναφερόμενη εικόνα θεωρείται και είναι αντιπροσωπευτική κι εκφραστική του θεολογικού περιεχομένου και του σωτηριολογικού νοήματος τής μεγάλης εορτής του Πάσχα.

Απ' τους υπάρχοντες εικονογραφικούς τύπους τής εικόνας τού Χριστού Παντοκράτορα τής εν λόγω εικονοθέσης, κορυφαίος είναι ο λεγόμενος “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, που αποτελεί σύνθεση εικονιστική και νοηματική των εξής τριών ανάλογων τύπων: α) Του απλού (τύπου), που περιλαμβάνει και προβάλλει μόνο την σεπτή μορφή του Χριστού Παντοκράτορα, συνήθως με την ιδιότητα του Βασιλέως των Βασιλευόντων και Μεγάλου Αρχιερέως, ή με την πνευματική ιδιότητα του Αληθινού Διδασκάλου. β) Του ονομαζόμενου (τύπου) “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και γ) Του λεγόμενου (τύπου) “Ιησούς Χριστός, η Άμπελος η Αληθινή”.

    Στις εικόνες του προαναφερόμενου τρισύνθετου τύπου με την εκτενή ονομασία “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, ο Κύριος παρουσιάζεται με τη θεανδρική του όψη και τις ανάλογές Του ιδιότητες, ολόσωμος, καθήμενος στον κορμό ενός αμπελόμορφου δένδρου που έχει στη ρίζα του ξαπλωμένον τον προπάτορά Του Ιεσσαί και στις κληματίδες του (έχει) σμικρογραφίες των 12 αγίων Αποστόλων.

{Για το πνευματικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο και το θεολογικό νόημα τής εξεταζόμενης παράστασης, που φέρει την ονομασία “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post.html}.

2) Η εικόνα της Παναγίας Παιδιοκρατούσας. Ιδιόμορφη χριστουγεννιάτικη παράσταση.

    Στην έτερη μεριά της Ωραίας πύλης όλων των τέμπλων, την αριστερή ως προς τον θεατή, τοποθετείται πάντα μία εικόνα της Παναγίας Παιδιοκρατούσας, συνήθως του τύπου της Οδηγήτριας. Η εικόνα αυτή παραπέμπει με την εικόνιση του Χριστού - Παιδίου που κρατά η Θεοτόκος στην αγκαλιά της, στη μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων (+ 25 Δεκεμβρίου) και αποδίδει ικανώς το θεολογικό και το λατρευτικό περιεχόμενό της.

Απ' τους υπάρχοντες πολλούς τύπους τής θεομητορικής εικόνας αυτής της εικονοθέσης, κορυφαίος είναι ο ονομαζόμενος “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, που αποδίδει και κοινοποιεί εικαστικώς το υψηλό περιεχόμενο τού υπέροχου χριστουγεννιάτικου ύμνου “Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί...”.

{Για το πνευματικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο και το θεολογικό νόημα τής εξεταζόμενης παράστασης, που φέρει την ονομασία “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post.html}.

3) Η Παναγία Βλαχέρνα, η κυοφορούσα Παρθένος. Πνευματική εικόνιση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

    Η τρίτη μεγάλη εορτή της Εκκλησίας μας είναι ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου (+ 25η Μαρτίου), που αποδίδεται εικαστικώς και αποτυπώνεται εντός των ναών μας με δύο τρόπους, είτε με τοιχογραφίες ιστόρησης τού εν λόγω θαυμαστού γεγονότος, είτε με τη θεόπνευστη παράσταση τής Παναγίας Πλατυτέρας των Ουρανών κατά τον τύπο της Βλαχερνίτισσας.

Αναφορικά με την εμπνευσμένη παράσταση τής Παναγίας Βλαχερνίτισσας σημειώνουμε, ότι παρουσιάζει την Παναγία ως την κυοφορούσα Παρθένο, ως την επίτοκο Κόρη, κι ως εκ τούτου είναι και αναγνωρίζεται ως η κορυφαία ιδιόμορφη πνευματική εικόνιση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

{Για το υψηλό θεολογικό νόημα τής εικόνας “Παναγία η Βλαχερνίτισσα” βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση}:

http://fos-kastoria.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html.

Επιλογικά.

    Κλείνοντας το παρόν άρθρο σημειώνουμε ενημερωτικώς τα εξής: Εικόνες του Ιησού Χριστού στον τύπο “Η Άμπελος η Αληθινή”, και εικόνες της Παναγίας κατά τον τύπο “Η Ρίζα του Ιεσσαί” υπάρχουν πολλές στους ιερούς ναούς της πατρίδας μας. Εικόνες όμως του τρισύνθετου και πολυσήμαντου τύπου “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, υπάρχουν σχετικώς λίγες. Στην εκκλησιαστική περιφέρεια της ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας υπάρχουν, εξ όσων γνωρίζει ο Γράφων, μόνο δύο και βρίσκονται αντιστοίχως, στο ναό της Παναγίας του χωριού Λιθιά και στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του χωριού Οξυά Βιτσίου.

Γεώργιος Τ. Αλεξίου.

Η εικόνα “Η Παναγία Αγιοσορίτισσα", ή " Η Παναγία της Ζώνης” (+ 31η Αυγούστου). Τοιχογραφία της (12ος αιών) σε βυζαντινό ναό της Καστοριάς.

 

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς, σύμφωνα με την Ιερή παράδοση της Εκκλησίας μας, αγιογράφησε τις πρώτες εικόνες της Παναγίας ενόσω αυτή ζούσε στα Ιεροσόλυμα. Μεταξύ των εν λόγω εικόνων υπήρχε και μία που παρουσίαζε τη Θεοτόκο σε στάση δέησης. Η εικόνα αυτή μεταφέρθηκε από την Παλαιστίνη στην Κωνσταντινούπολη, μάλλον κατά τον 5^ο αιώνα και τοποθετήθηκε στον εκεί ευρισκόμενο προσκυνηματικό ναό της Παναγίας των Χαλκοπρατείων ως λατρευτική του. Στον εν λόγω ναό φυλαγόταν η «Αγία Σορός» ή «Ιερά Θήκη» με τη ζώνη της Παναγίας εντός της, γι' αυτό η υπόψη εικόνα έλαβε την επωνυμία «Αγιοσορίτισσα» ή «Παναγία της ζώνης».

Η πρωτότυπη εικόνα της «Αγιοσορίτισσας» χάθηκε κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Προηγουμένως όμως είχαν γίνει πολλά αντίγραφά της σε σιγίλια, λειτουργικά βιβλία, νομίσματα, τοιχογραφίες και φυσικά σε φορητές εικόνες, απ' τα οποία (αντίγραφα) αρκετά σώζονται ως τις ημέρες μας σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Στις βυζαντινές απεικονίσεις της «Αγιοσορίτισσας» και στα νεότερα αντίγραφά τους παριστάνεται η Παναγία σε προτομή ή ολόσωμη κι όρθια, πάντα μόνη, χωρίς τον Χριστό στην αγκαλιά της. Συνήθως εικονίζεται σκυμμένη και γυρισμένη ελαφρώς πλάγια, να κοιτάζει, κατά περίπτωση, μπροστά ή προς το θεατή. Έχει τα δύο της χέρια σε παράλληλη θέση, στο ύψος του στήθους και σε κίνηση δέησης. Η σεπτή κεφαλή της περιβάλλεται από φωτοστέφανο, δηλωτικό της αγιότητάς της. Φοράει βαθύχρωμα ενδύματα (χειριδωτή πουκαμίσα, φακιόλιο κόμης και μαφόριο). Το μαφόριο έχει χρυσό σειρήτι στα τελειώματά του, κρόσσια στους βραχίονες και τρία κεντημένα αστέρια που συμβολίζουν την αειπαρθενία της. Το ύφος του προσώπου της Θεοτόκου είναι δεητικό, σύμφωνο με την όλη στάση της και με τον πνευματικό χαρακτήρα της απεικόνισης.

Παρατήρηση: Τα υπάρχοντα τεμάχια του ιερού λειψάνου της Αγίας Ζώνης τής Θεοτόκου πλαισιώνονται και συνοδεύονται, κατά κανόνα, από μία ιερή εικόνα τού εικονογραφικού τύπου της “Παναγίας Αγιοσορίτισσας”, ή “Παναγίας της Ζώνης”.

Σημείωση: Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα ομοθεματικής Μελέτης του Γεωργίου Τ. Αλεξίου, που βρίσκεται στον Ιστότοπο “Χριστιανική Καστοριά”, στην ηλεκτρονική Δνση:

https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxhZGViMTk1MnxneDo2MWE5OTM2YWRlODg1NTEz

Ξυλόγλυπτες μορφές δύο ανθρώπων που κρατούν ανοικτό βιβλίο, ευρισκόμενες σε τέμπλο ναού της Καστοριάς (18ος αιών).

   Η πόλη Καστοριά έχει, ως γνωστόν, εντός και πέριξ του οικισμού της, περί τους 60 βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς, που διαθέτουν, κατά περίπτωση, αξιόλογες τοιχογραφίες, καταπληκτικά ξυλόγλυπτα τέμπλα και πολύτιμες φορητές εικόνες. Τα σημαντικότερα απ' τα εν λόγω τέμπλα είναι χρωματισμένα κι επιχρυσωμένα, χρονολογούνται δε, αναλόγως, στον 17ο, 18ο, και 19ο αιώνα.

    Στα προαναφερόμενα ξυλόγλυπτα τέμπλα περιλαμβάνεται κι αυτό που κοσμεί έναν δισυπόστατο ναό της Καστοριάς, που είναι αφιερωμένος στον Απόστολο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο και στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Ο ναός αυτός βρίσκεται στη ΝΔ πλευρά τής παραδοσιακής πλατείας Ντολτσού και οικοδομήθηκε το έτος 1746, λίγο αργότερα δε απόκτησε και το υπάρχον θαυμάσιο ξυλόγλυπτο κι επιχρυσωμένο τέμπλο, με τις ωραίες φορητές εικόνες και τις υπέροχες ανάγλυφες παραστάσεις.

Απ' το σύνολο των ανάγλυφων παραστάσεων τού τέμπλου ξεχωρίζουν για την πρωτοτυπία και τη σπανιότητά τους δύο ξύλινα αγαλματίδια καθιστών ανθρώπων, ύψους περίπου 10 εκατοστών. Οι άνθρωποι αυτοί παριστάνονται να κρατούν στα γόνατά τους από ένα ανοικτό εκκλησιαστικό βιβλίο και, προφανώς, να το μελετούν. Τα εν λόγω αγαλματίδια βρίσκονται ημιένθετα στην κορυφή των δύο θυρόφυλλων τής Ωραίας πύλης του τέμπλου, έχουν δε διακοσμητική σημασία, αλλά και, το κυριότερο, κηρυκτική και διδακτική. Η όλη παρουσία τους υπενθυμίζει στους εκκλησιαζόμενους πιστούς που τα βλέπουν και τα παρατηρούν με προσοχή, την ακολούθως αναγραφόμενη εντολή του Θεού στον Ιησού του Ναυή, και κατ' ακολουθία κι επέκταση, στους Χριστιανούς όλων των αιώνων:

«Δεν θέλει απομακρυνθεί τούτο το βιβλίον του Νόμου από του στόματός σου, αλλ' εν αυτώ θέλεις μελετά ημέραν και νύκτα, διά να προσέχεις να κάμνεις κατά πάντα όσα είναι γεγραμμένα εν αυτώ, διότι τότε θέλεις ευοδούσθαι εις την οδόν σου, και τότε θέλεις φέρεσθαι μετά συνέσεως» (Ιησ. Να. 1, 8)

Κλείνοντας το παρόν σύντομο κείμενο αναφέρουμε, ότι στο προαύλιο του αναφερόμενου δισυπόστατου ναού και κάτω από μία μουριά του κήρυξε το λόγο του Θεού προς στους ευσεβείς Καστοριανούς ο ισαπόστολος, ιερομάρτυρας κι εθνομάρτυρας άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όταν επισκέφτηκε την πόλη τους κατά την Γ΄ περιοδεία του (έτη 1775 - 1777). Η μουριά αυτή ξεράθηκε περί το έτος 1980 (;), σώζονται όμως σήμερα και φυλάσσονται σε εξωτερική στεγασμένη γωνιά του ίδιου ναού τμήμα του ξεραμένου κορμού της και μερικά κλαδιά αυτής.

Σημείωση.

Τα αξιόλογα μεταβυζαντινά τέμπλα της Καστοριάς αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και πολύχρονης έρευνας του Καστοριανού βυζαντινολόγου Γιώργου Τ. Αλεξίου. Σημειωτέον, ότι για τέσσερα απ' αυτά, τα ευρισκόμενα αντιστοίχως στους ναούς Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Δραγωτά (έτ. 1668), Αγίου Νικολάου Καρύβη (έτ. 1701), Παναγίας – Αγίου Μηνά Μουζεβίκη (18ος αιών), και Αγίου Γεωργίου Γέρμα Καστοριάς (έτ. 1775), συνέταξε εκτενείς επιστημονικές Μελέτες, που δημοσιεύτηκαν σε ανάλογα έντυπα.

Ο ωραίος ναός της οσίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου {+ 28 Ιουλίου} στο Κωσταράζι Καστοριάς.

Το Κωσταράζι είναι ένα δυναμικό χωριό 700 κατοίκων περίπου, το οποίο υπάγεται διοικητικώς στο Νομό Καστοριάς. Οι κάτοικοί του είναι άνθρωποι τίμιοι, εργατικοί, ένθερμοι πατριώτες και πολύ ευσεβείς Χριστιανοί. Εντός και πέριξ τού χωριού τους έχουν οικοδομήσει, συντηρούν και λειτουργούν περισσότερους από 10 ιερούς ναούς. Ένας εξ αυτών των ναών βρίσκεται στο ΒΑ άκρο του οικισμού του(ς) και είναι αφιερωμένος στην οσία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου.

Ο αναφερόμενος ναός της οσίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου Κωσταραζίου πανηγυρίζει την ημέρα της εορτής της, δηλαδή την 28 Ιουλίου, δέχεται όμως καθ' όλην τη διάρκεια του έτους αρκετούς ευλαβείς προσκυνητές απ' το Κωστραράζι κι απ' τα γειτονικά του χωριά, Βογατσικό, Γέρμα και Μηλίτσα. Όλοι αυτοί οι προσκυνητές προσεύχονται εντός του, ανάβουν εμπρός στην εικόνα τής οσίας Ειρήνης το κεράκι τους και ζητούν την πρεσβεία της υπέρ των ιδίων και των οικογενειών τους στον Τριαδικό Θεό.

Μερικές χαρακτηριστικές φωτογραφίες του θεματικού ναού παρουσιάζονται εδώ.

Ο Προφήτης Ηλίας {+ 20 Ιουλίου} και οι 4 πτερωτοί ίπποι, συμβολικοί των αρετών του, που τον ανέβασαν “ως εις τον Ουρανόν”.

Ο Προφήτης Ηλίας (Ελιγιαχού και Ελιγιά στα Εβραϊκά) είναι ένας από τους μεγαλύτερους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, και γι' αυτό τιμάται ιδιαιτέρως απ' τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Ήταν γιος του Σωβάκ και ανήκε στη φυλή του Ααρών. Γεννήθηκε στην κωμόπολη Θέσβη της περιοχής Γαλαάδ και έζησε τον 9ο π.Χ. αιώνα, κατά την περίοδο των βασιλέων του Ισραήλ Αχαάβ και Οχοζία.

Ο Προφήτης Ηλίας άσκησε το προφητικό του χάρισμα επί 25 έτη. Αγωνίστηκε με ζήλο και αυταπάρνηση για την εξύψωση της λατρείας τού αληθινού Θεού. Καταπολέμησε με πάθος την ειδωλολατρεία και προσπάθησε να εξυγιάνει τον ηθικό βίο του Ισραηλιτικού λαού. Είχε μεγάλη θαυματουργική δύναμη και τέλεσε πολλά αξιόλογα θαύματα. Για την καταπληκτική δράση του και για τα θαύματά του τον καταδίωξε η αμαρτωλή βασίλισσα Ιεζάβελ. Στο τέλος της ζωής του αναλήφτηκε ζωντανός “ως εις τον τον Ουρανόν” με ένα πύρινο άρμα, που το έσερναν τέσσερις πύρινοι και πτερωτοί ίπποι. Κατ' αυτήν την ανάληψή του άφησε στον μαθητή του προφήτη Ελισσαίο τη θαυματουργή Μηλωτή του (επανωφόρι). Εμφανίστηκε ξανά στη γη και ήταν παρών μαζί με τον Μωυσή κατά τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού.

Ένας μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας μας και θεόπνευστος συγγραφέας της, ο άγιος Διάδοχος επίσκοπος Φωτικής της Ηπείρου (+ 486), αναφερόμενος στην πυρφόρο ανάληψη του Προφήτου Ηλία στον Ουρανό με ένα τέθριππο άρμα, γνωματεύει τα εξής στο θεόπνευστο βιβλίο του “Τα Εκατόν Γνωστικά Κεφάλαια”:

α) Η φαινόμενη ανάληψη του Προφήτου Ηλία στον Ουρανό ήταν στην πραγματικότητα αναρπαγή του από το Πνεύμα του Θεού, που έγινε με τη μορφή πύρινης αύρας.

β) Ο διφρηλάτης Προφήτης Ηλίας χρησιμοποίησε στο άρμα αυτής της ανάβασής του ως πτερωτούς ίππους τις τέσσερις γενικές αρετές του, ήτοι τη φρόνηση, τη σωφροσύνη, τη δικαιοσύνη και την ανδρεία. Πιστεύει δηλαδή ο άγιος Διάδοχος, ότι οι προαναφερόμενες τέσσερις αρετές ήταν αυτές που ανέβασαν τον προφήτη Ηλία στον Ουρανό, όπως βεβαίως ανεβάζουν εκεί και τον κάθε Χριστιανό που τις κατέχει.

Το σχετικό αποσπασματικό κείμενο του αγίου Διαδόχου Φωτικής έχει ως ακολούθως:

“... Διόπερ όλως και επί άρματος πυρός ανελήφθη ο τοσούτος της σοφίας τρόφιμος (: Ο Προφήτης Ηλίας), ως ίπποις ταις οικείαις εμοί δοκείν ο σώφρων χρησάμενος αρεταίς εν τω αρπάξαντι αυτόν εν αύρα πυρός πνεύματι”.

Μετάφραση του κειμένου.

“Διά τούτο, ο τόσον μέγας μαθητής της σοφίας (: Ο Προφήτης Ηλίας), ανελήφθη και επί πυρίνου ακόμη άρματος , χρησιμοποιήσας ως ίππους τας αρετάς του, ως εγώ νομίζω, ο σώφρων, κατά την αρπαγή του υπό του Πνεύματος, υπό μορφήν πυρίνης αύρας” (Δ' Βασιλ. 2, 11).

Απολυτίκιον Προφήτου Ηλία.

Ο ένσαρκος Άγγελος, των Προφητών η κρηπίς, ο δεύτερος Πρόδρομος, της παρουσίας Χριστού, Ηλίας ο ένδοξος, άνωθεν καταπέμψας, Ελισσαίω την χάριν, νόσους αποδιώκει, και λεπρούς καθαρίζει, διό και τοις τιμώσιν αυτόν, βρύει ιάματα.

Σημείωση.

Βλέπε δημοσιεύσεις περί του αγίου Διαδόχου Φωτικής στο Ιστολόγιο “Φως της Καστοριάς”:

"Η αδελφική αγάπη".

http://fos-kastoria.blogspot.com/2018/03/486_29.html"Χρεία Αγίου Πνεύματος".

https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/06/486.html