Το εγκόλπιο Ημερολόγιο έτους 2021, της Ιεράς Μητρόπολης Καστοριάς.

 (Παρουσίαση: Γιώργος Τ. Αλεξίου).

    Η Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς τύπωσε και κυκλοφόρησε προσφάτως το εγκόλπιο Ημερολόγιό της έτους 2021, που είναι “Αφιερωμένο στους Αγίους Νεομάρτυρες, τους εν Καστορία τιμωμένους”. Το εν λόγω καλαίσθητο Ημερολόγιο τσέπης προβάλλει στο εμπροσθόφυλλό του την ιερή εικόνα του Καστοριανού Νεομάρτυρος Βασιλείου Καλαπαλίκη (+ 1902), στο δε οπισθόφυλλό του έχει το βυζαντινό συμπίλημα της ονομασίας “Ιερά Μητρόπολις Καστορίας”. Τα κείμενα του Ημερολογίου εγράφησαν από τον Πανοσιολογιώτατον Αρχιμανδρίτην π. Γεώργιον Ράνιον και απ' τον ελλόγιμον θεολόγον κ. Βασίλειον Στυλιάδην.

Στις εσωτερικές σελίδες του Ημερολογίου παρουσιάζονται με τη σειρά τα εξής:

α). Μήνυμα ευλογίας κι ευχών του Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κ.κ. Βαρθολομαίου.

β). Μήνυμα ευχετικό του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου προς το χριστεπώνυμο πλήρωμα της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας.

γ). Εισοδικόν, ήτοι εκτενής και μεστός πρόλογος του Ημερολογίου απ’ τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Καστοριάς κ.κ. Σεραφείμ, αναφερόμενο στους Νεομάρτυρες της Εκκλησίας μας και ιδιαιτέρως στους Αγίους Νεομάρτυρες τούς εν Καστορία τιμωμένους. Στο εν λόγω Εισοδικόν περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων σημαντικών αναφορών - επισημάνσεων και οι εξής:

Εγκωμιάζοντας ο Μέγας Βασίλειος τους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες που μαρτύρησαν στην παγωμένη λίμνη της Σεβάστειας και έγιναν οι προστάτες της οικογενείας του, αναφέρεται, όχι μόνο στο φρικτό τους μαρτύριο, αλλά συγχρόνως και στη θαρραλέα ομολογία τους. Υπενθυμίζει στους Χριστιανούς της εποχής του και διαχρονικά στους Χριστιανούς όλων των εποχών «πώς οι γενναίοι στρατιώτες του Χριστού... με θαρρετή τη φωνή, με θάρρος και γενναιότητα, χωρίς να φοβηθούν τίποτα από αυτά τα οποία επεδείκνυε το διάταγμα του βασιλέως και απαιτούσε υπακοή, χωρίς να τρομάξουν από τις απειλές, ομολόγησαν ότι είναι Χριστιανοί». Και συμπληρώνει γεμάτος θαυμασμό ο ιερός Πατήρ: «Ώ μακάριες γλώσσες που αφήσατε εκείνη την ιερά ομολογία την οποία, ο αέρας μεν που την δέχθηκε αγίασε, οι άγγελοι δε που την άκουσαν την επεκρότησαν, ο διάβολος μαζί με τα δαιμόνια πληγώθηκε, ο δε Κύριος την κατέγραψε στους Ουρανούς»...

    Αυτήν την ομολογιακή πορεία χάραξαν οι μάρτυρες των πρώτων εκκλησιαστικών χρόνων, αυτήν ακολούθησαν και οι Νεομάρτυρες κατά τηνπερίοδο της τουρκικής δουλείας. Έτσι το Γένος, πολύ δέ περισσότερο η Εκκλησία, αναβαπτίστηκε μέσα στα μαρτυρικά αίματα των παιδιών του και έζησε τό αρχαίο μεγαλείο της ομολογίας και των Μαρτύρων της Πίστεως...

«Δεν αρνούμαι τον Χριστό, Χριστιανός γεννήθηκα και Χριστιανός θέλω να αποθάνω», έλεγε με παρρησία ο άγιος Νεομάρτυρας Πολύδωρος ο Κύπριος...

«Χριστιανός είμαι», αναφωνούσε ο άγιος Νεομάρτυρας Ιωάννης ο Καστοριανός και μάλιστα, κάνοντας τό σημείο του σταυρού, του πέρασαν την αγχόνη στο λαιμό του μαζί με τον γαμπρό του και τον αδελφό του στην κεντρική αγορά της Καστοριάς.

«Χριστιανός είμαι, τον Δεσπότη Χριστό προσκυνώ», έλεγε στους δημίους του ο άγιος Γεώργιος ο εξ Αγαρηνών, ο Καστοριανός που μαρτύρησε στα μέρη της Ακαρνανίας.

    «Χριστιανός είμαι και Χριστιανός θα πεθάνω», ήταν τα τελευταία λόγια του γενναίου Κλεισουριώτη Μάρκου που τον κρέμασαν στον αύλειο χώρο της Αγίας Παρασκευής στο Άργος Ορεστικό.

«Χριστιανοί είμαστε και δέν αλλάζουμε την πίστη μας», απαντούσαν οι γενναίοι αθλητές της Πίστεως και κήρυκες της αληθείας της θεότητος του Χριστού, ο παπα-Θεόφιλος από την ενορία του Καρύδη και ο Γρηγόριος ο Πρωτοσύγκελλος και Ηγούμενος της Μονής των Αγίων Αναργύρων μαζί με τους δέκα Καστοριανούς, που τους πίεζαν να αλλαξοπιστήσουν καθώς τους μετέφεραν σιδηροδέσμιους στη Βασιλίδα Πόλη. Και βλέποντας το αμετάθετο της γνώμης τους, οι δεσμοφύλακες τούς έπνιξαν στο Νέστο ποταμό...

    Οφείλουμε, λοιπόν, στα πρόσωπα αυτά, οφείλει η πατρίδα μας στους Αγίους Νεομάρτυρες, οφείλουμε άπαντες σε αυτούς την ελευθερία μας. Γι' αυτό θα πρέπει να τους θυμόμαστε και να τους μνημονεύουμε, ιδιαίτερα στα δίσεκτα χρόνια που περνάει ο τόπος μας. Προς τιμή τους ανεγείραμε μεγαλοπρεπή ναό , που εύχομαι σύντομα να τελειώσει και να χαρούμε τα εγκαίνιά του, προκειμένου να θυμίζει σε όλους το ανεξόφλητο χρέος μας σ' αυτές τις ηρωικές μορφές που έσωσαν τον τόπο μας...».

δ). Ψυχοφελές γενικό κείμενο για τους Νεομάρτυρες τής Καστοριάς και σύντομη παρουσίαση του βίου και της πολιτείας εννέα εξ αυτών, μαζί με την ιερή εικόνα και το Απολυτίκιο εκάστου. Οι παρουσιαζόμενοι Νεομάρτυρες είναι οι εξής:

1). Οσιομάρτυς Ιάκωβος ο εκ Καστορίας και οι συν αυτώ οσιομάρτυρες Ιάκωβος Ιεροδιάκονος και Διονύσιος Μοναχός (+ 1519).

2). Νεομάρτυς Μάρκος ο Κλεισουριεύς (+ 1598).

3). Νεομάρτυς Ιωάννης ο εκ Καστορίας (Νούλτζος) και οι συν αυτώ (+ 1696).

4). Οσιομάρτυς Νικόδημος εκ Βιθκουκίου (+ 1722)

5). Ιερομάρτυς Κοσμάς ο Αιτωλός (+ 1779).

6). Νεομάρτυς Γεώργιος ο εκ Καστορίας, ο εξ Οθωμανών (+ 1808).

7). Εθνομάρτυς Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος, Πρωτοσύγκελλος Μητροπόλεως Καστορίας και Ηγούμενος της μονής Αγίων Αναργύρων, και ο Παπαθεόφιλος, εφημέριος της Ενορίας Αγίου Νικολάου Καρύδη (+ 1822).

8). Ιερομάρτυς Βασίλειος Καλαπαλίκης (+ 1902).

9). Ιερομάρτυς και εθνομάρτυς Πλάτων Αϊβαζίδης (+ 1921).

Το κείμενο για τον Βίο του προαναφερόμενου ιερομάρτυρος Βασιλείου Καλαπαλίκη (+ 1902), στον οποίον είναι αφιερωμένο το εξεταζόμενο Ημερολόγιο, έχει ως ακολούθως:

Ιερομάρτυς Βασίλειος Καλαπαλίκης (+1902).

Ο ιερεύς Βασίλειος Καλαπαλίκης, εφημέριος της ενορίας Χιλιοδένδρου, γεννήθηκε τό 1858. Υπήρξε έγγαμος και απέκτησε τρία τεκνα, εκ των οποίων τα άρρενα εκοιμήθησαν σε νεαρά ηλικία, ενώ η θυγατέρα του δημιούργησε οικογένεια. Θεωρείται από τους συγχωριανούς του άγιος κληρικός, φιλήσυχος άνθρωπος ελεήμων και φιλότιμος, εξυπηρετικός και ευγενικός στους Χριστιανούς (Πατριαρχικούς και Εξαρχικούς), αλλά και στους Μουσουλμάνους (μην ξεχνούμε ότι η περιοχή απελευθερώθηκε το 1912).

Ήταν φιλακόλουθος και τελούσε όλες τις Ιερές Ακολουθίες ανελλιπώς, ακόμη και μόνος του. Η ενάρετη ζωή του, η αγάπη και ο σεβασμός προς το πρόσωπό του όλων όσοι τον γνώριζαν και οι πολλές ευεργεσίες του προς όλους κίνησαν το μένος του αντικειμένου εχθρού και τον φθόνο των πονηρών ανθρώπων. Μάλιστα, ήταν τέτοια η επιρροή της βιοτής του ώστε απέτρεψε τους εξισλαμισμούς στην περιοχή.

    Το εσπέρας της Παρασκευής 21 Ιουνίου 1902, ενώ τελούσε μόνος του τον Εσπερινό, Οθωμανοί εκ της Μεσοποταμίας επέδραμαν στον Ιερό Ναό και πυροβόλησαν διά του φεγγίτου του Ιερού Βήματος τον ευρισκόμενο έμπροσθεν της Αγίας Τραπέζης Ιερέα, τον οποίον και τραυμάτισαν ελαφρώς στο χέρι. Ο π. Βασίλειος βγήκε να δει τί συμβαίνει και δέχτηκε την μετά μανίας επίθεσή τους, διά ξύλων και πελέκεων. Η κεφαλή του κατακρεουργήθηκε σε πολλά μέρη, η γνάθος εθρυματίσθη, το σώμα του δέχτηκε πολλά κτυπήματα και πολλαπλές κακώσεις και στρεβλώσεις. Το σώμα του ευρέθη αγνώριστο και αναγνωρίσθηκε εκ της γενειάδος και εκ των Ιερών Αμφίων.

Κατόπιν συνεχών εμφανίσεων έγινε ανακομιδή των Λειψάνων του, τα οποία ευωδιάζουν, σημείο της παρουσίας της χάριτος του Αγίου Πνεύματος και της ευαρέσκειας του Αγίου Τριαδικού θεού προς τον Ιερέα Βασίλειο.

ε). Προσευχή.

στ). Το Σύμβολον της Πίστεως.

    ζ). Ευχαί κατά το μέτρον των 24 ωρών του νυχθημέρου, επιγραφόμεναι Ιωάννη τω Χρυσοστόμω.

η). Οι ανάλογες ημερολογιακές σελίδες με το αντίστοιχο εορτολόγιο, γενικό και τοπικό, και με τα Αναγνώσματα των Κυριακών και μεγάλων εορτών.

θ). Ενημερωτικό κείμενο για τις διατεταγμένες νηστείες της Εκκλησίας μας.

ι). Η πνευματική και φιλανθρωπική Διακονία, καθώς και η πολύπλευρη δράση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καστοριάς κ.κ. Σεραφείμ και των άλλων άξιων κληρικών της αναφερόμενης Ιεράς Μητρόπολης.

κ). Η διοικητική δομή της ιεράς Μητρόπολης Καστοριάς και χρήσιμες πληροφορίες περί του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου αυτής κ.κ. Σεραφείμ.

λ). Οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της περιοχής και η τοπική Αγιολογία.

   Κλείνοντας τη σύντομη παρουσίαση τού εξεταζόμενου Ημερολογίου της Ιεράς Μητρόπολης Καστοριάς σημειώνουμε συμπερασματικά, ότι πρόκειται για ένα καλαίσθητο εκκλησιαστικό εγκόλπιο, που θα ωφελήσει πολύ όλους τους ευσεβείς χριστιανούς, οι οποίοι πρόκειται να το αποκτήσουν, να το μελετούν και να το συμβουλεύονται καθ’ όλη τη διάρκεια του προσεχούς σωτήριου έτους 2021.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Η Φήμη του Μητροπολίτου Καστορίας κ.κ. Σεραφείμ.

Σεραφείμ του σεβασμιωτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της αγιωτάτης Μητροπόλεως Καστορίας, υπερτίμου και εξάρχου Άνω Μακεδονίας, ημών δε πατρός και ιεράρχου πολλά τα έτη.

Χριστούγεννα, η ανατολή του Πνευματικού Ηλίου {: του Χριστού} που φωτίζει όλον τον κόσμο.

 Γράφει ο Γιώργος Τ. Αλεξίου

Η Αγία Γραφή μάς γνωστοποιεί και η αγία Εκκλησία μάς διδάσκει, ότι ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός είναι ο νοητός και αληθινός Ήλιος, που ανέτειλε κατά την ημέρα της γεννήσεώς Του εδώ στη γη και φωτίζει έκτοτε και θα φωτίζει εσαεί με το πνευματικό φως Του όλον τον κόσμο. Ο εν λόγω συμβολισμός του Χριστού με τον πνευματικό Ήλιο και κατά συνάφεια με την ανέσπερη θεία Ανατολή αναγγέλθηκε (και) από τον προφήτη Ζαχαρία. Η αναγγελία αυτή καταγράφεται ως ακολούθως στο ιερόν Ευαγγέλιον του Λουκά:

“Και ο Ζαχαρίας, ο πατέρας αυτού (: του Ιωάννου Προδρόμου), εγέμισε με Πνεύμα άγιον και επροφήτευσε λέγων,...και ένεκα ακριβώς αυτής της ευσπλαγχνίας μάς επεσκέφθη θεία Ανατολή από τον ουρανόν, ο Ήλιος της δικαιοσύνης, δηλαδή ο Χριστός, διά να φωτίσει εκείνους, που απηλπισμένοι δούλοι είναι βυθισμένοι εις το σκότος της πλάνης και την σκιάν του πνευματικού θανάτου, να κατευθύνει και να ενισχύει τους πόδας ημών, διά να βαδίσωμεν τον δρόμον, που οδηγεί εις την ειρήνην του Θεού και την αιωνίαν σωτηρίαν” (Λουκ. Α΄, 67, 78-79. Ερμην. Απόδοσις υπό Ι. Θ. Κολιτσάρα).

Την προπαρατιθέμενη προφητεία την εξηγεί ως ακολούθως ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης:

“...Η μεγάλη ημέρα της αιώνιας ζωής δεν θα φωτίζεται πλέον από τον ορατό ήλιο, αλλά από το αληθινό φως, τον Ήλιο της Δικαιοσύνης, που ονομάζεται από τους Προφήτες Ανατολή, γιατί δεν κρύβεται πλέον από τη Δύση” (PG XLIV, 505 A).

Επίσης ο Ευαγγελιστής Ιωάννης σημειώνει περί όλων αυτών τα εξής στο προφητικό βιβλίο του “Αποκάλυψις”:

Στη νέα Ιερουσαλήμ “... νύχτα δεν θα υπάρχει πλέον, ούτε και καμία ανάγκη λύχνου και φωτός ηλίου, διότι Κύριος ο Θεός θα φωτίζει αυτούς με το απρόσιτον υπέρλαμπρον αυτού φως,...” (Αποκ. κβ΄, 5).

Οι θεολόγοι Υμνογράφοι της Ορθοδοξίας έχοντας και λαμβάνοντας υπόψιν την προαναφερόμενη διδασκαλία της Εκκλησίας μας, περί του Ιησού Χριστού ως νοητού Ήλιου της Δικαιοσύνης και θείας Ανατολής, εμπνεύστηκαν και συνέθεσαν υπέροχα τροπάρια ανάλογου περιεχομένου. Στα τροπάρια αυτά περιλαμβάνεται κι ένα καταπληκτικό “Εξαποστειλάριον” που ψάλλουμε την ημέρα των Χριστουγένννων κατά την ακολουθία του Όρθρου, στο οποίο ο Χριστός αποκαλείται “Ανατολή ανατολών”! Το τροπάριο αυτό έχει σε κείμενο και ερμηνευτική απόδοση ως κάτωθι:

“Επεσκέψατο ημάς εξ ύψους ο Σωτήρ ημών, Ανατολή ανατολών, και οι εν σκότει και σκιά, εύρομεν την αλήθειαν και γαρ εκ της Παρθένου ετέχθη ο Κύριος”.

Δηλαδή, “Ο Χριστός, ο Κύριος και Σωτήρας μας, που είναι η Ανατολή των ανατολών (!), κατέβηκε απ' τον ουρανό, μας επισκέφτηκε εδώ στη γη, γεννήθηκε απ' την Παρθένο Μαρία και όσοι βρισκόμασταν στο σκοτάδι και τη σκιά τής αμαρτίας βρήκαμε χάρις εις Αυτόν την αλήθεια”.

Το παράδειγμα των ιερών υμνογράφων της Εκκλησίας μας, ακολούθησαν και οι θεόπνευστοι αγιογράφοι αυτής και παρουσίασαν με άριστο τρόπο τον Ιησού Χριστό ως τον πνευματικό Ήλιο, ως το Φως του κόσμου. Συγκεκριμένως, αγιογράφησαν τον Κύριο με τη θεανδρική του μορφή ως Παντοκράτορα ή ως Μέγαν Διδάσκαλον, να κρατάει στο αριστερό Του χέρι ένα ανοιχτό Ευαγγέλιο, επί του οποίου αναγράφεται, κατά περίπτωση, μία από τις παρακάτω δύο ανάλογες αποκαλυπτικές ρήσεις Του:

α) “Εγώ ειμι το Φως του κόσμου, ο ακολουθών εμοί ου μη περιπατήση εν την σκοτία, αλλ΄ έξει το φως της ζωής”. (Ιωάν 1β΄, 12).

Δηλαδή, “Εγώ είμαι το φως όλου του κόσμου, εκείνος που με ακολουθεί πιστά δεν θα περιπατήσει εις το σκότος με άμεσον τον κίνδυνον να κρημνισθεί εις τα βάραθρα, αλλά θα έχει το πνευματικόν φως που ακτινοβολείται από τον Θεόν, την πηγήν της ζωής”. (Ερμην. Απόδοσις υπό Ι. Θ. Κολιτσάρα).

β) “Εγώ φως εις τον κόσμον ελήλυθα, ίνα πας ο πιστεύων εις εμέ εν τη σκοτία μη μείνη” (Ιωάν. Ιβ΄, 46).

Δηλαδή, “Εγώ φως πνευματικόν ήλθα εις τον κόσμον, διά να μη μείνει εις το σκοτάδι της πλάνης και της αμαρτίας κανένας από εκείνους που πιστεύουν εις εμέ”. (Ερμην. Απόδοσις υπό Ι. Θ. Κολιτσάρα).

Οι εικονίσεις αυτές του Κυρίου – Φωτός του κόσμου είναι οι σημαντικότερες απ' όσες υπάρχουν εντός των ιερών ναών μας είναι δε γνωστές με την εκφραστική ονομασία “Ιησούς Χριστός - το Φως του Κόσμου”. Σημειωτέον, ότι εκάστη εξ αυτών βρίσκεται αγιογραφημένη, κατά κανόνα, είτε σε τοιχογραφία του τρούλου των ναών, είτε σε φορητή εικόνα του τέμπλου τους, πρώτη στα δεξιά της Ωραίας πύλης του.

Σημειώσεις.

1) Η πλειονότητα των εικόνων “Ιησούς Χριστός - το Φως του κόσμου” έχει αναγραμμένη στο ανοιχτό Ευαγγέλιο που κρατάειστο χέρι Του ο εικονιζόμενος “Κύριος ο Παντοκράτωρ” ή “ο Μέγας Διδάσκαλος”,  την προαναφερόμενη ρήση Του “Εγώ ειμί το Φως του κόσμου...”. Οι ομότυπες εικόνες με αναγραμμένη τη ρήση “Εγώ φως εις τον κόσμον ελήλυθα...” είναι λιγότερες, μία δε εξ αυτών βρίσκεται στο τέμπλο του ναού Αγίων Αναργύρων Ντολτσού Καστοριάς.

2. Για τον Ιησού Χριστό ως το Φως του Κόσμου βλέπε κείμενο του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καστορίας κ.κ. Σεραφείμ στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

   https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/12435-ego-eimi-to-fos-tou-kosmou

Ο Ιησούς Χριστός ως “ο Μεγάλης Βουλής Άγγελος” σε τοιχογραφία τής ιεράς μονής Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς Βοΐου {17ος αι.;}. Χριστουγεννιάτικη παράσταση.

          

Κείμενο Γιώργου Τ. Αλεξίου.

Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός είναι, ως γνωστόν, το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, που εγεννήθη εκ του Θεού Πατρός προ πάντων των αιώνων. Ο Χριστός, κατά τους χρόνους τής Παλαιάς Διαθήκης, δηλαδή πριν απ' την ενσάρκωσή Του εδώ στη γη, εμφανιζόταν στους Προφήτες με Αγγελική μορφή, και συγκεκριμένα ως “ο Μεγάλης Βουλής Άγγελος”, τουτέστιν ώς ο Άγγελος τής Μεγάλης Απόφασης του Θεού να σώσει το ανθρώπινο γένος από την αμαρτία. Μ΄ αυτήν την αγγελική μορφή Του παρουσιάστηκε ο Κύριος και στον Προφήτη Ησαΐα, κι ακριβώς έτσι Τον παρουσίασε κι αυτός στους ανθρώπους, όταν προφήτεψε και προανήγγειλε το χαρμόσυνο γεγονός της Γεννήσεώς Του στη Βηθλεέμ. Η αναφερόμενη προφητεία του Προφήτη Ησαΐα έχει ως εξής:

Αρχαίο κείμενο.

“...ότι παιδίον εγεννήθη ημίν υιός και εδόθη ημίν ου η αρχή εγενήθη επί του ώμου αυτού και καλείται το όνομα αυτού μεγάλης βουλής άγγελος εγώ γαρ άξω ειρήνην επί τους άρχοντας ειρήνην και υγιείαν αυτώ”. (Ησ. Θ΄, 6).

Ερμηνευτική απόδοση κειμένου.

“Αυτά δε θα πραγματοποιηθούν, διότι θα γεννηθή δι' ημάς παιδίον, θα δοθή εις ημάς ο υιός αυτός, του οποίου η αρχή και εξουσία υπάρχει απ' αρχής επάνω στους ώμους του και θα καλήται το όνομα αυτού αγγελιαφόρος της μεγάλης βουλής του Θεού, θαυμαστός σύμβουλος, Θεός ισχυρός, εξουσιαστής, αρχηγός της ειρήνης, πατήρ του μέλλοντος αιώνος. “Εγώ, λέγει ο θεός, θα φέρω την ειρήνην στους άρχοντας, ειρήνην και υγείαν θα χορηγήσω στο παιδίον αυτό”. (Ερμηνευτική απόδοση Ιω. Θ. Κολιτσάρα).

Έχοντας υπόψη όλα τα προαναφερόμενα οι άγιοι Πατέρες και συγγραφείς τής Εκκλησίας μας, και οι θεόπνευστοι Υμνογράφοι αυτής, καθώς και οι θεολόγοι αγιογράφοι της, παρουσίασαν πολλάκις, αντιστοίχως και αναλόγως, τον Χριστό ως τον Άγγελο της Μεγάλης Βουλής, συνέδεσαν δε νοηματικώς αυτήν την αγγελική μορφή κι εμφάνισή Του με την Γέννησή Του από την Παρθένο Μαρία στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Δύο σχετικά χριστουγεννιάτικα τροπάρια παρατίθενται ακολούθως.

Τροπάριο 1ο.

Θεός ων ειρήνης, Πατήρ οικτιρμών, της μεγάλης βουλής Σου τον Άγγελον, ειρήνην παρεχόμενον, απέστειλας ημίν, όθεν θεογνωσίας, προς φως οδηγηθέντες, εκ νυκτός ορθρίζοντες, δοξολογούμεν σε φιλάνθρωπε.

Μετάφραση τροπαρίου.

Εσύ που είσαι ο Θεός της ειρήνης και ο πατέρας της ευσπλαχνίας, απέστειλες σε μας τον Χριστό, τον Αγγελιαφόρο τής μεγάλης Σου απόφασης για να μας παρέχει την ειρήνη. Οπότε οδηγηθήκαμε στο φως της θεογνωσίας, και πολύ πρωί και πριν να φέξει, Σε δοξολογούμε φιλάνθρωπε.

(Καταβασία Ε΄ Ωδής Κανόνα Χριστουγέννων).

Τροπάριο 2ο

Η αγιωτέρα, των αγγέλων και πάσης της κτίσεως, βουλής μεγάλης της πατρώας, νυν τον Άγγελον τίκτει, σαρκί πάντων εις ανάκλησιν, των μελωδούντων απαύστως αυτώ. Άγιος ει Κύριε.

Μετάφραση τροπαρίου.

Η Παρθένος Μαρία, η πιο αγία από τους αγγέλους και από όλη την κτίση, γεννά κατά σάρκα τώρα τον Αγγελιαφόρο τής μεγάλης απόφασης του Θεού Πατέρα, για να καλέσει να γυρίσουν πίσω όλοι όσοι Του ψάλλουν μελωδικά και ακατάπαυστα: Κύριε, είσαι άγιος.

(Θεοτοκίο Γ΄ Ωδής, Κανόνα Κυριακής προ της Χριστού Γεννήσεως).

'Οπως οι Υμνογράφοι της Εκκλησίας μας, έτσι και οι εμπνευσμένοι αγιογράφοι της παρουσίασαν και παρουσιάζουν σε τοιχογραφίες και φορητές εικόνες τον Ιησού Χριστό αγγελόμορφον, δηλαδή έχοντα αγγελική όψη και αγγελικά πτερά. Τέτοιες πνευματικές και λίαν ενδιαφέρουσες παραστάσεις υπάρχουν σε πολλούς ναούς τής πατρίδας μας, και βεβαίως και στην Καστοριά (: στην Παναγία Κουμπελίδικη, στην Παναγία Ζευγοστασίου, στον Άγιο Δημήτριο Κλεισούρας κ.ά.).

Μία ανάλογη κι εξαιρετική τοιχογραφία του Χριστού – Αγγέλου της Μεγάλης Βουλής υπάρχει στο καθολικό τού μοναστηριού τής Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς Βοΐου, που βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Σισάνι και Νάματα και υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης. Η εν λόγω τοιχογραφία είναι φιλοτεχνημένη στην εσωτερική κάτω επιφάνεια τής νότιας αψίδας που στηρίζει τον μοναδικό τρούλλο του ναού, όπου υπάρχει η πανίερη μορφή του Παντοκράτορα. Σ΄ αυτήν την τοιχογραφία ο Χριστός είναι ζωγραφισμένος στο κέντρο δύο επάλληλων δίσκων, και απεικονίζεται σε προτομή, ως Εμμανουήλ, (: εφηβικής ηλικίας), με αγγελικά πτερά, να ευλογεί με το δεξί Του χέρι και να κρατάει μισοτυλιγμένο ειλητάριο στο αριστερό. Απ' τους αναφερόμενους δίσκους ο εσωτερικός φέρει ολόγυρά του έξι ακτίνες και περιβάλλεται από δύο εξαπτέρυγα Σεραφείμ και από έξι πολυόματα Χερουβείμ, ενώ ο εξωτερικός είναι διακοσμημένος με αστέρια και πλαισιώνεται από τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Εκατέρωθεν των περιγραφόμενων δύο δίσκων με την εικόνιση του Χριστού – Αγγέλου τής Μεγάλης Βουλής, στην ίδια επιφάνεια τής νότιας αψίδας του ναού, υπάρχουν αγιογραφημένες πέντε βασικές ευαγγελικές σκηνές, που θεματολογικώς σχετίζονται ιδιαίτερα με την αναφερόμενη εικόνιση. Πρόκειται για τις τοιχογραφημένες παραστάσεις, α) του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, β) της Γεννήσεως του Χριστού, γ) της Βρεφοκτονίας, δ) της Υπαπαντής του Κυρίου, και ε) της Βαπτίσεώς Του. Οι εν λόγω πέντε παραστάσεις, που συνοδεύουν τη θεματική εικόνιση του Χριστού - Αγγέλου της Μεγάλης Βουλής, υποδεικνύουν και δηλώνουν στους θεατές τους, ότι αυτή, δηλαδή η εμπνευσμένη κι εντυπωσιακή απεικόνιση του Χριστού με τη μορφή του Αγγέλου της Μεγάλης Βουλής παραπέμπει και αναφέρεται πρωτίστως και κυρίως στη θαυμαστή Γέννησή Του, είναι δηλαδή μία ιδιότυπη χριστουγεννιάτικη παράσταση.

Βλέπε για το σεπτό μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς:

1) https://greekorthodoxreligioustourism.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

2) http://fos-kastoria.blogspot.com/2012/07/25-2012.html

Δύο εικόνες του αγίου Δημητρίου στη Λιθιά Καστοριάς με σκηνές από τον βίον του (19ος αιών).

     

    Η Λιθιά είναι ένα όμορφο χωριό του Νομού Καστοριάς, που βρίσκεται κτισμένο απ’ τους μεσαιωνικούς χρόνους στους πρόποδες του όρους Μουρίκι, πλησίον της Κορησού. Το εν λόγω χωριό, που αποτελείται από δύο όμορους οικισμούς, τής Άνω και τής Κάτω Λιθιάς, γνώρισε κατά το παρελθόν, και συγκεκριμένα, απ’ τα τέλη του 18^ου αιώνα κι έως το έτος 1940, αξιοσημείωτη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη. Δείγμα αυτής της ανάπτυξής του αποτελούν οι δύο επιβλητικοί ναοί των ισάριθμων οικισμών του, που χρονολογούνται στα μέσα του 19ου αιώνα. Ο ένας εκ των αναφερόμενων ναών είναι αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο και υπήρξε κατά το παρελθόν ο ενοριακός της Άνω Λιθιάς. Εντός του εν λόγω ναού βρίσκονται δύο πολύ ενδιαφέρουσες ευμεγέθεις εικόνες, που παρουσιάζουν στο κέντρο τους τον άγιο Δημήτριο έφιππο και ολόγυρά του σμικρογραφίες σκηνών από τον βίον του. Οι εικόνες αυτές, που αποτελούν ένα εικονογραφημένο Συναξάρι του αγίου Δημητρίου, προβάλλονται εδώ.

Η κορυφαία εικονιστική έκφρασις του θεολογικού περιεχομένου εκάστης των τριών κυριοτέρων εορτών της Εκκλησίας μας.

 Εισαγωγικά.

    Οι τρεις κυριότερες εορτές τής Αγίας Εκκλησίας μας, που αντιπροσωπεύουν κι εκφράζουν αναλόγως και σχετικώς τα σημαντικότερα γεγονότα τής επίγειας ζωής τού Ιησού Χριστού, είναι, α) το Πάσχα, β) τα Χριστούγεννα, και γ) ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου. Οι εορτές αυτές παρουσιάζονται και προβάλλονται στους ιερούς ναούς μας με αντίστοιχές τους υψηλόπνοες εικονιστικές παραστάσεις τού Χριστού και της Παναγίας (φορητές εικόνες και τοιχογραφίες), διαφόρων εικονιστικών τύπων και παραλλαγών τους. Οι αρχαιότερες απ' τις εν λόγω ιερές παραστάσεις είναι απλές και μονοσήμαντες, ενώ οι μεταγενέστερες είναι σύνθετες και πολυσήμαντες.

1) Η Δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα. Ιδιότυπη έκφραση της έννοιας του Πάσχα.

    Οι σημαντικότερες απ' τις φορητές εικόνες τού Χριστού και της Παναγίας όλων των ναών μας είναι αναρτημένες πάντα στις δύο βασικές εικονοθέσεις τού τέμπλου τους, αυτές που βρίσκονται εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης. Συγκεκριμένως, πρώτη στη δεξιά μεριά του τέμπλου, ως προς τον θεατή, είναι τοποθετημένη η δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, που τον παρουσιάζει ως άνδρα 33 ετών, δηλαδή με τη Θεανδρική μορφή που είχε κατά την Ανάστασή Του, την οποίαν έχει έκτοτε και θα έχει και κατά την Δευτέρα Παρουσία Του. Εκ του βασικού τούτου λόγου η αναφερόμενη εικόνα θεωρείται και είναι αντιπροσωπευτική κι εκφραστική του θεολογικού περιεχομένου και του σωτηριολογικού νοήματος τής μεγάλης εορτής του Πάσχα.

Απ' τους υπάρχοντες εικονογραφικούς τύπους τής εικόνας τού Χριστού Παντοκράτορα τής εν λόγω εικονοθέσης, κορυφαίος είναι ο λεγόμενος “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, που αποτελεί σύνθεση εικονιστική και νοηματική των εξής τριών ανάλογων τύπων: α) Του απλού (τύπου), που περιλαμβάνει και προβάλλει μόνο την σεπτή μορφή του Χριστού Παντοκράτορα, συνήθως με την ιδιότητα του Βασιλέως των Βασιλευόντων και Μεγάλου Αρχιερέως, ή με την πνευματική ιδιότητα του Αληθινού Διδασκάλου. β) Του ονομαζόμενου (τύπου) “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και γ) Του λεγόμενου (τύπου) “Ιησούς Χριστός, η Άμπελος η Αληθινή”.

    Στις εικόνες του προαναφερόμενου τρισύνθετου τύπου με την εκτενή ονομασία “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, ο Κύριος παρουσιάζεται με τη θεανδρική του όψη και τις ανάλογές Του ιδιότητες, ολόσωμος, καθήμενος στον κορμό ενός αμπελόμορφου δένδρου που έχει στη ρίζα του ξαπλωμένον τον προπάτορά Του Ιεσσαί και στις κληματίδες του (έχει) σμικρογραφίες των 12 αγίων Αποστόλων.

{Για το πνευματικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο και το θεολογικό νόημα τής εξεταζόμενης παράστασης, που φέρει την ονομασία “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post.html}.

2) Η εικόνα της Παναγίας Παιδιοκρατούσας. Ιδιόμορφη χριστουγεννιάτικη παράσταση.

    Στην έτερη μεριά της Ωραίας πύλης όλων των τέμπλων, την αριστερή ως προς τον θεατή, τοποθετείται πάντα μία εικόνα της Παναγίας Παιδιοκρατούσας, συνήθως του τύπου της Οδηγήτριας. Η εικόνα αυτή παραπέμπει με την εικόνιση του Χριστού - Παιδίου που κρατά η Θεοτόκος στην αγκαλιά της, στη μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων (+ 25 Δεκεμβρίου) και αποδίδει ικανώς το θεολογικό και το λατρευτικό περιεχόμενό της.

Απ' τους υπάρχοντες πολλούς τύπους τής θεομητορικής εικόνας αυτής της εικονοθέσης, κορυφαίος είναι ο ονομαζόμενος “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, που αποδίδει και κοινοποιεί εικαστικώς το υψηλό περιεχόμενο τού υπέροχου χριστουγεννιάτικου ύμνου “Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί...”.

{Για το πνευματικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο και το θεολογικό νόημα τής εξεταζόμενης παράστασης, που φέρει την ονομασία “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post.html}.

3) Η Παναγία Βλαχέρνα, η κυοφορούσα Παρθένος. Πνευματική εικόνιση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

    Η τρίτη μεγάλη εορτή της Εκκλησίας μας είναι ο Ευαγγελισμός τής Θεοτόκου (+ 25η Μαρτίου), που αποδίδεται εικαστικώς και αποτυπώνεται εντός των ναών μας με δύο τρόπους, είτε με τοιχογραφίες ιστόρησης τού εν λόγω θαυμαστού γεγονότος, είτε με τη θεόπνευστη παράσταση τής Παναγίας Πλατυτέρας των Ουρανών κατά τον τύπο της Βλαχερνίτισσας.

Αναφορικά με την εμπνευσμένη παράσταση τής Παναγίας Βλαχερνίτισσας σημειώνουμε, ότι παρουσιάζει την Παναγία ως την κυοφορούσα Παρθένο, ως την επίτοκο Κόρη, κι ως εκ τούτου είναι και αναγνωρίζεται ως η κορυφαία ιδιόμορφη πνευματική εικόνιση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

{Για το υψηλό θεολογικό νόημα τής εικόνας “Παναγία η Βλαχερνίτισσα” βλέπε στην ηλεκτρονική διεύθυνση}:

http://fos-kastoria.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html.

Επιλογικά.

    Κλείνοντας το παρόν άρθρο σημειώνουμε ενημερωτικώς τα εξής: Εικόνες του Ιησού Χριστού στον τύπο “Η Άμπελος η Αληθινή”, και εικόνες της Παναγίας κατά τον τύπο “Η Ρίζα του Ιεσσαί” υπάρχουν πολλές στους ιερούς ναούς της πατρίδας μας. Εικόνες όμως του τρισύνθετου και πολυσήμαντου τύπου “Ο Χριστός Παντοκράτωρ – η Ρίζα του Ιεσσαί – η Άμπελος η Αληθινή”, υπάρχουν σχετικώς λίγες. Στην εκκλησιαστική περιφέρεια της ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας υπάρχουν, εξ όσων γνωρίζει ο Γράφων, μόνο δύο και βρίσκονται αντιστοίχως, στο ναό της Παναγίας του χωριού Λιθιά και στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης του χωριού Οξυά Βιτσίου.

Γεώργιος Τ. Αλεξίου.

Η εικόνα “Η Παναγία Αγιοσορίτισσα", ή " Η Παναγία της Ζώνης” (+ 31η Αυγούστου). Τοιχογραφία της (12ος αιών) σε βυζαντινό ναό της Καστοριάς.

 

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς, σύμφωνα με την Ιερή παράδοση της Εκκλησίας μας, αγιογράφησε τις πρώτες εικόνες της Παναγίας ενόσω αυτή ζούσε στα Ιεροσόλυμα. Μεταξύ των εν λόγω εικόνων υπήρχε και μία που παρουσίαζε τη Θεοτόκο σε στάση δέησης. Η εικόνα αυτή μεταφέρθηκε από την Παλαιστίνη στην Κωνσταντινούπολη, μάλλον κατά τον 5^ο αιώνα και τοποθετήθηκε στον εκεί ευρισκόμενο προσκυνηματικό ναό της Παναγίας των Χαλκοπρατείων ως λατρευτική του. Στον εν λόγω ναό φυλαγόταν η «Αγία Σορός» ή «Ιερά Θήκη» με τη ζώνη της Παναγίας εντός της, γι' αυτό η υπόψη εικόνα έλαβε την επωνυμία «Αγιοσορίτισσα» ή «Παναγία της ζώνης».

Η πρωτότυπη εικόνα της «Αγιοσορίτισσας» χάθηκε κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Προηγουμένως όμως είχαν γίνει πολλά αντίγραφά της σε σιγίλια, λειτουργικά βιβλία, νομίσματα, τοιχογραφίες και φυσικά σε φορητές εικόνες, απ' τα οποία (αντίγραφα) αρκετά σώζονται ως τις ημέρες μας σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Στις βυζαντινές απεικονίσεις της «Αγιοσορίτισσας» και στα νεότερα αντίγραφά τους παριστάνεται η Παναγία σε προτομή ή ολόσωμη κι όρθια, πάντα μόνη, χωρίς τον Χριστό στην αγκαλιά της. Συνήθως εικονίζεται σκυμμένη και γυρισμένη ελαφρώς πλάγια, να κοιτάζει, κατά περίπτωση, μπροστά ή προς το θεατή. Έχει τα δύο της χέρια σε παράλληλη θέση, στο ύψος του στήθους και σε κίνηση δέησης. Η σεπτή κεφαλή της περιβάλλεται από φωτοστέφανο, δηλωτικό της αγιότητάς της. Φοράει βαθύχρωμα ενδύματα (χειριδωτή πουκαμίσα, φακιόλιο κόμης και μαφόριο). Το μαφόριο έχει χρυσό σειρήτι στα τελειώματά του, κρόσσια στους βραχίονες και τρία κεντημένα αστέρια που συμβολίζουν την αειπαρθενία της. Το ύφος του προσώπου της Θεοτόκου είναι δεητικό, σύμφωνο με την όλη στάση της και με τον πνευματικό χαρακτήρα της απεικόνισης.

Παρατήρηση: Τα υπάρχοντα τεμάχια του ιερού λειψάνου της Αγίας Ζώνης τής Θεοτόκου πλαισιώνονται και συνοδεύονται, κατά κανόνα, από μία ιερή εικόνα τού εικονογραφικού τύπου της “Παναγίας Αγιοσορίτισσας”, ή “Παναγίας της Ζώνης”.

Σημείωση: Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα ομοθεματικής Μελέτης του Γεωργίου Τ. Αλεξίου, που βρίσκεται στον Ιστότοπο “Χριστιανική Καστοριά”, στην ηλεκτρονική Δνση:

https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxhZGViMTk1MnxneDo2MWE5OTM2YWRlODg1NTEz

Ξυλόγλυπτες μορφές δύο ανθρώπων που κρατούν ανοικτό βιβλίο, ευρισκόμενες σε τέμπλο ναού της Καστοριάς (18ος αιών).

   Η πόλη Καστοριά έχει, ως γνωστόν, εντός και πέριξ του οικισμού της, περί τους 60 βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς, που διαθέτουν, κατά περίπτωση, αξιόλογες τοιχογραφίες, καταπληκτικά ξυλόγλυπτα τέμπλα και πολύτιμες φορητές εικόνες. Τα σημαντικότερα απ' τα εν λόγω τέμπλα είναι χρωματισμένα κι επιχρυσωμένα, χρονολογούνται δε, αναλόγως, στον 17ο, 18ο, και 19ο αιώνα.

    Στα προαναφερόμενα ξυλόγλυπτα τέμπλα περιλαμβάνεται κι αυτό που κοσμεί έναν δισυπόστατο ναό της Καστοριάς, που είναι αφιερωμένος στον Απόστολο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο και στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Ο ναός αυτός βρίσκεται στη ΝΔ πλευρά τής παραδοσιακής πλατείας Ντολτσού και οικοδομήθηκε το έτος 1746, λίγο αργότερα δε απόκτησε και το υπάρχον θαυμάσιο ξυλόγλυπτο κι επιχρυσωμένο τέμπλο, με τις ωραίες φορητές εικόνες και τις υπέροχες ανάγλυφες παραστάσεις.

Απ' το σύνολο των ανάγλυφων παραστάσεων τού τέμπλου ξεχωρίζουν για την πρωτοτυπία και τη σπανιότητά τους δύο ξύλινα αγαλματίδια καθιστών ανθρώπων, ύψους περίπου 10 εκατοστών. Οι άνθρωποι αυτοί παριστάνονται να κρατούν στα γόνατά τους από ένα ανοικτό εκκλησιαστικό βιβλίο και, προφανώς, να το μελετούν. Τα εν λόγω αγαλματίδια βρίσκονται ημιένθετα στην κορυφή των δύο θυρόφυλλων τής Ωραίας πύλης του τέμπλου, έχουν δε διακοσμητική σημασία, αλλά και, το κυριότερο, κηρυκτική και διδακτική. Η όλη παρουσία τους υπενθυμίζει στους εκκλησιαζόμενους πιστούς που τα βλέπουν και τα παρατηρούν με προσοχή, την ακολούθως αναγραφόμενη εντολή του Θεού στον Ιησού του Ναυή, και κατ' ακολουθία κι επέκταση, στους Χριστιανούς όλων των αιώνων:

«Δεν θέλει απομακρυνθεί τούτο το βιβλίον του Νόμου από του στόματός σου, αλλ' εν αυτώ θέλεις μελετά ημέραν και νύκτα, διά να προσέχεις να κάμνεις κατά πάντα όσα είναι γεγραμμένα εν αυτώ, διότι τότε θέλεις ευοδούσθαι εις την οδόν σου, και τότε θέλεις φέρεσθαι μετά συνέσεως» (Ιησ. Να. 1, 8)

Κλείνοντας το παρόν σύντομο κείμενο αναφέρουμε, ότι στο προαύλιο του αναφερόμενου δισυπόστατου ναού και κάτω από μία μουριά του κήρυξε το λόγο του Θεού προς στους ευσεβείς Καστοριανούς ο ισαπόστολος, ιερομάρτυρας κι εθνομάρτυρας άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, όταν επισκέφτηκε την πόλη τους κατά την Γ΄ περιοδεία του (έτη 1775 - 1777). Η μουριά αυτή ξεράθηκε περί το έτος 1980 (;), σώζονται όμως σήμερα και φυλάσσονται σε εξωτερική στεγασμένη γωνιά του ίδιου ναού τμήμα του ξεραμένου κορμού της και μερικά κλαδιά αυτής.

Σημείωση.

Τα αξιόλογα μεταβυζαντινά τέμπλα της Καστοριάς αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και πολύχρονης έρευνας του Καστοριανού βυζαντινολόγου Γιώργου Τ. Αλεξίου. Σημειωτέον, ότι για τέσσερα απ' αυτά, τα ευρισκόμενα αντιστοίχως στους ναούς Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Δραγωτά (έτ. 1668), Αγίου Νικολάου Καρύβη (έτ. 1701), Παναγίας – Αγίου Μηνά Μουζεβίκη (18ος αιών), και Αγίου Γεωργίου Γέρμα Καστοριάς (έτ. 1775), συνέταξε εκτενείς επιστημονικές Μελέτες, που δημοσιεύτηκαν σε ανάλογα έντυπα.