Δευτέρα 24 Μαΐου 2021

Η τοιχογραφία της Μεσοπεντηκοστής στην ιερά μονή της Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς Βοΐου (περί το έτος 1600).

 

«Μεσίτης Πεντηκοστής, εφέστηκε σήμερον,

ένθεν του θείου μεν Πάσχα,

θειοτάτω φέγγει καταυγασθείσα,

εκείθεν δε, του Παρακλήτου λάμπουσα χάριτι».

Το Πάσχα είναι, ως γνωστόν, η κυριότερη εορτή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτή η εορτή των εορτών και η πανήγυρις των πανηγύρεων πλαισιώνεται από τις δύο εκτενέστερες και σημαντικότερες εορταστικές περιόδους τού εκκλησιαστικού έτους, ήτοι την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Η πρώτη απ’ αυτές τις περιόδους, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, διαρκεί περί τις σαράντα ημέρες, αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και λήγει το Μέγα Σάββατο, ενώ η περίοδος τού Πεντηκοσταρίου διαρκεί 50 ημέρες, αρχίζει την Κυριακή του Πάσχα και λήγει την Κυριακή της Πεντηκοστής.

Οι άγιοι Πατέρες θέσπισαν στον μέσον της Μεγάλης Σαρακοστής, για πνευματικούς λόγους, την εορτή της Σταυροπροσκυνήσεως, ενώ, κατ’ αναλογίαν, και εις ανάμνησιν της διδασκαλίας τού Ιησού Χριστού στο ναό του Σολομώντος κατά την εορτή της Σκηνοπηγίας (Ιωάν. ζ΄. 14), όρισαν στο μέσον της περιόδου τού Πεντηκοσταρίου, δηλαδή 25 ημέρες μετά το Πάσχα, την εορτή της Μεσοπεντηκοστής.


Η Μεσοπεντηκοστή είναι μία μεγάλη δεσποτική εορτή της Ορθοδοξίας με χαρμόσυνο και πανηγυρικό χαρακτήρα, η οποία ενώνει και συνδέει το Πάσχα με την Πεντηκοστή. Κατά την Μεσοπεντηκοστή, η Εκκλησία μας παρουσιάζει στους πιστούς της το υψηλό και σωτήριο περιεχόμενο δύο ομιλιών του Ιησού Χριστού, που έγιναν στο ναό των Ιεροσολύμων κατά τη διάρκεια μίας εορτής της Σκηνοπηγίας. 

Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης μάς πληροφορεί σχετικώς, ότι ο Κύριος ανέβηκε στα Ιεροσόλυμα κατά την αναφερόμενη οκταήμερη (7 + 1) εορτή της Σκηνοπηγίας και εισήλθε στο ναό δύο φορές, την τέταρτη και την όγδοη ημέρα της. Ευρισκόμενος εκεί στάθηκε στο μέσον του ιερού χώρου και κήρυξε και συνομίλησε ισάριθμες φορές με τους Νομοδιδασκάλους και με τον απλό λαό του Ισραήλ. 

Με τα εν λόγω κηρύγματα και τις συνομιλίες Του ο Κύριος δήλωσε και δηλώνει διαχρονικά, ότι αυτός είναι ο Μεσσίας Χριστός, η Σοφία και ο Λόγος του Θεού, ο μόνος αληθινός Διδάσκαλος, η άφθαρτη και ακένωτη πηγή, απ’ όπου αναβλύζει το ύδωρ της σοφίας και της ζωής, δηλαδή το Άγιο Πνεύμα, το οποίο μεταβάλλει τους ανθρώπους που το πίνουν σε νοητές πνευματικές πηγές.

Η παρουσίαση της αναφερόμενης εισόδου του Ιησού Χριστού στο ναό του Σολομώντος κατά την εορτή της Σκηνοπηγίας και το εκεί γενόμενο κήρυγμά Του γίνονται από την Εκκλησία μας στους πιστούς της συνδυαστικά και από κοινού με τα εξής ανάλογα μέσα: α) με το ευαγγελικό ανάγνωσμα τής ημέρας (Ιωάν. ζ΄. 14 – 30), β) με υπέροχους εκκλησιαστικούς ύμνους και γ) με εμπνευσμένες δεσποτικές απεικονίσεις.

Απ’ τα πολλά κι εξαίρετα τροπάρια τής Μεσοπεντηκοστής που κοινοποιούν άριστα το θεολογικό και πνευματικό περιεχόμενό της, παρατίθεται εδώ ενδεικτικώς ένα, το Κοντάκιό της (σε κείμενο και μετάφραση).

Κοντάκιον. Ήχος δ΄.

Της εορτής της νομικής μεσαζούσης, ο των απάντων Ποιητής και Δεσπότης, προς τους παρόντας έλεγες, Χριστέ ο Θεός. Δεύτε και αρύσασθε, ύδωρ αθανασίας, όθεν σοι προσπίπτομεν και πιστώς εκβοώμεν, τους οικτιρμούς σου δώρησαι ημίν, συ γαρ υπάρχεις πηγή της ζωής ημών.


Απόδοση στη Νεοελληνική.

Ενώ η νομική Εορτή (της Σκηνοπηγίας) βρισκόταν στο μέσον της (: τέταρτη ημέρα), εσύ Χριστέ ο Θεός, που είσαι ο Ποιητής και Δεσπότης του παντός, έλεγες προς τους παρόντες Ιουδαίους: Ελάτε κοντά μου για να λάβετε ύδωρ που αποδιώχνει το θάνατο και εισάγει στην άφθαρτη θεία ζωή (: το Άγιον Πνεύμα). Γι’ αυτό κι εμείς οι πιστοί σε προσκυνούμε και σε φωνάζουμε δυνατά. Κύριε χάρισέ μας τη συμπάθεια και το έλεός σου, εσύ που είσαι η αστείρευτη πηγή της ζωής μας.

Ως προαναφέρθηκε, το θεολογικό περιεχόμενο και το πνευματικό νόημα τής Μεσοπεντηκοστής παρουσιάζεται από την Εκκλησία μας στα μέλη της και με ανάλογες απεικονίσεις (φορητές εικόνες και τοιχογραφίες). Μία τέτοια επιτοίχια απεικόνιση βρίσκεται στο καθολικό της Αγίας Παρασκευής, τής ομώνυμης ιεράς μονής Φλαμουριάς (Δομαβιστίου) Βοΐου. Στην εν λόγω τοιχογραφία εικονίζεται ο Κύριος με θεανδρική μορφή και με διδασκαλική ενδυμασία, καθισμένος επί θρόνου στο μέσον του ναού του Σολομώντος. Με το δεξί Του χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατάει ένα ανοιχτό Ευαγγέλιο. Ολόγυρά Του στέκονται όρθιοι και το ακούν με προσοχή πολλοί Ιουδαίοι. Στον ουρανό τής εικόνας είναι αναγραμμένη η υπόθεσή της: «Η Μεσοπεντηκοστή».


Περατουμένου του παρόντος σύντομου κειμένου αναφέρεται, ότι κατά την ένδοξη περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας η Μεσοπεντηκοστή εορταζόταν στην Κωνσταντινούπολη επί οκτώ ημέρες με μεγάλη λαμπρότητα. Σήμερα δυστυχώς αυτή η μεγάλη εορτή είναι σχεδόν άγνωστη στο ευρύ κοινό, ίσως επειδή το ιστορικό γεγονός τής αναφοράς της δεν εντυπωσιάζει, κι επειδή το θέμα της είναι σχεδόν αποκλειστικά θεωρητικό. Εξίσου άγνωστες και σπάνιες είναι, πιθανόν για τους ίδιους λόγους, και οι ενδιαφέρουσες απεικονίσεις αυτής (της Μεσοπεντηκοστής), ως η θεματική.

Σημείωση.

Βλέπε για την ιερά μονή Αγίας Παρασκευής Φλαμουριάς Βοΐου.

1)       http://fos-kastoria.blogspot.com/2012/07/25-2012.html

2)       http://fos-kastoria.blogspot.com/2020/12/17.html

Γιώργος Τ. Αλεξίου









Παρασκευή 14 Μαΐου 2021

Οι πέντε ποταμοί του Παραδείσου της Εδέμ και η συμβολική αντιστοιχία τους με τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές Του.

 Ο Κύριος: «εάν τις διψά, ερχέσθω προς με και πινέτω» (Ιω. 7, 37)


Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει, ότι ο Αδάμ και η Εύα πλάσθηκαν από τον Θεό και τοποθετήθηκαν στον Παράδεισο της Εδέμ, όπου ζούσαν ευτυχισμένοι μέχρι τη γνωστή παρακοή τους και την επακόλουθη έξωσή τους απ’ αυτόν. Αναφέρει επίσης, ότι στον εν λόγω Παράδεισο υπήρχε ένας μεγάλος πηγαίος ποταμός, που διακλαδιζόταν σε τέσσερις άλλους μικρότερους ποταμούς, των οποίων τα ονόματα ήταν, Φισών, Γεών, Τίγρις κι Ευφράτης. Τα ύδατα των ποταμών αυτών άρδευαν τότε και ζωογονούσαν τον επίγειο Παράδεισο κι ευρύτερα όλη την οικουμένη.

Το σχετικό κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης έχει ως εξής:

«Ποταμός δε εκπορεύεται εξ Εδέμ ποτίζειν τον παράδεισον. εκείθεν αφορίζεται εις τέσσαρας αρχάς. Όνομα τω ενί Φισών. ούτος ο κυκλών πάσαν την γην Ευϊλάτ, εκεί ού εστι το χρυσίον. Το δε χρυσίον της γης εκείνης καλόν. και εκεί εστιν ο άνθραξ και ο λίθος ο πράσινος.

Και το όνομα τω ποταμώ τω δευτέρω Γεών. ούτος ο κυκλών πάσαν την γην Αιθιοπίας.

Και ο ποταμός ο τρίτος Τίγρης. ούτος ο προπορευόμενος κατέναντι Ασσυρίων.

Ο δε ποταμός ο τέταρτος Ευφράτης»(Γένεση β΄, 2 – 14).


Οι θεολόγοι πατέρες, οι υμνογράφοι και οι αγιογράφοι του βυζαντίου, κατά την ενδελεχή μελέτη εκ μέρους τους ολόκληρης της Αγίας Γραφής, αναζητούσαν και διατύπωναν συχνά αλληγορικές και συμβολικές αντιστοιχίες μεταξύ των κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης και της Καινής Διαθήκης. Έτσι λοιπόν, συσχέτισαν εννοιολογικά τον μεγάλο πηγαίο ποταμό της Εδέμ με τον πνευματικό και ζωοδότη ποταμό Ιησού Χριστό, και αντιστοίχισαν τους τέσσερις διακλαδιζόμενούς του μικρότερους ποταμούς, δηλαδή, τον Φισών, τον Γεών, τον Τίγρη και τον Εφράτη, με τα ιερά Ευαγγέλια των Ευαγγελιστών, Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά και Ιωάννου. Τους εν λόγω αλληγορικούς συσχετισμούς, παραλληλισμούς και συμβολισμούς οι αναφερόμενοι θεολόγοι τούς διατύπωσαν αναλόγως σε εκκλησιαστικά συγγράμματά και σε εμπνευσμένους εκκλησιαστικούς ύμνους, τους αποτύπωσαν δε σε υπέροχες εικονιστικές συνθέσεις. Δύο απ’ τους αναφερόμενους ύμνους παρατίθενται σε κείμενο και σε παράφραση ακολούθως.

1)        Ο Ιησούς Χριστός ύδωρ σοφίας και ζωής.

Τροπάριο Μεσοπεντηκοστής. Ήχος πλ. δ΄.


Της σοφίας το ύδωρ και της ζωής, αναβρύζων τω κόσμω, πάντας Σωτήρ, καλείς του αρύσασθαι, σωτηρίας τα νάματα, τον γαρ θείον νόμον σου, δεχόμενος άνθρωπος, εν αυτώ σβεννύει της πλάνης τους άνθρακας, όθεν εις αιώνας ου διψήσει, ου λήψει του κόρου σου Δέσποτα, βασιλεύ επουράνιε. Διά τούτο δοξάζομεν, το κράτος σου, Χριστέ ο Θεός, των πταισμάτων άφεσιν αιτούμενοι καταπέμψαι πλουσίως τοις δούλοις σου.

Απόδοση του τροπαρίου στη Νεοελληνική γλώσσα.


Εσύ Χριστέ Σωτήρα που είσαι η πηγή της σοφίας και της ζωής για τον κόσμο, καλείς όλους τους ανθρώπους να αντλήσουν από εσένα τα σωτήρια νάματα, που είναι ο θείος νόμος σου, τον οποίον δεχόμενος ο άνθρωπος σβήνει τα κάρβουνα της πλάνης, και γι’ αυτό, Δέσποτα επουράνιε βασιλεύ, δεν θα διψάσει ποτέ ξανά και δεν θα χορτάσει την παρουσία σου στην ψυχή του. Γι’ αυτό δοξάζουμε το ζωοπάροχο κράτος σου, Χριστέ Θεέ, ζητώντας από εσένα να δώσεις απλόχερα την άφεση των πταισμάτων σε εμάς τους δούλους σου.

2)        Ο Χριστός και οι Ευαγγελιστές Του πνευματικοί ποταμοί που ποτίζουν τον κόσμο.

Τροπάριο Μεγάλης Πέμπτης. Ήχος δ’


«Η ζωηφόρος σου πλευρά, ως εξ Εδέμ πηγή αναβλύζουσα, την Εκκλησίαν σου, Χριστέ, ως λογικόν ποτίζει παράδεισον, εντεύθεν μερίζουσα, ως εις αρχάς, εις τέσσαρα Ευαγγέλια, τον κόσμον αρδεύουσα, την κτίσιν ευφραίνουσα και τα έθνη πιστώς διδάσκουσα προσκυνείν την βασιλείαν σου».

Απόδοση του τροπαρίου στη Νεοελληνική γλώσσα.

Η ζωηπάροχή σου πλευρά, Χριστέ, σαν πηγή που ανέβλυζε από την Εδέμ, ποτίζει την Εκκλησία σου, που μοιάζει με λογικό Παράδεισο μοιράζοντας, όπως η πηγή εκείνη, μοίραζε σε τέσσερις αρχές (ποταμούς), αυτή σε τέσσερα Ευαγγέλια, που ποτίζουν (με τη σοφία τους) τον κόσμο, ευφραίνουν την κτίση, και διδάσκουν τα έθνη να προσκυνούν με πίστη τη Βασιλεία σου. (Η παράφραση αυτή ελήφθη απ’ το Διαδίκτυο).


Όπως οι θεολόγοι υμνογράφοι της Ορθοδοξίας, έτσι και οι θεολόγοι αγιογράφοι αυτής αντιστοίχισαν αλληγορικά και συμβολικά τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές Του με τους υπόψη πέντε ποταμούς του Παραδείσου της Εδέμ. Την αντιστοίχιση αυτή την παρουσίασαν – παρουσιάζουν στους πιστούς με υπέροχες ψηφιδωτές παραστάσεις, με αξιόλογες τοιχογραφίες και με ωραίες φορητές εικόνες.

Η σημαντικότερη και γνωστότερη απ’ τις αναφερόμενες ψηφιδωτές παραστάσεις σώζεται στο καθολικό της ιεράς μονής Λατόμου (ναός του Οσίου Δαυίδ) Θεσσαλονίκης και χρονολογείται στον 5ο – 6ο αιώνα, παρουσιάζει δε το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ. Σ΄ αυτήν ο Χριστός εικονίζεται σε εφηβική ηλικία, αγένειος και καθισμένος σε πολύχρωμο ουράνιο τόξο. Κάτω από τα πόδια Του κυλούν οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Φισών, Γεών, Τίγρης κι Ευφράτης. Γύρω Του εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών (: ένα ανθρώπινο-αγγελικό πρόσωπο για τον Ματθαίο, ένα λιοντάρι για τον Μάρκο, ένας βους για τον Λουκά και ένας αετός για τον Ιωάννη). Στην αριστερή γωνία της σκηνής εμφανίζεται ο προφήτης Ιεζεκιήλ καθισμένος στις όχθες του ποταμού Χοβάρ και στη δεξιά ο προφήτης Αββακούμ ή ο Ησαΐας.


Η εξεταζόμενη ψηφιδωτή και συμβολική παράσταση της μονής Λατόμου Θεσσαλονίκης, που παρουσιάζει μεταφορικά τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές ως τους πνευματικούς και ζωοδότες ποταμούς του λογικού Παραδείσου, δηλαδή της Εκκλησίας Του, παραπέμπει εννοιολογικά σε άλλες εν πολλοίς ομοιότυπες παραστάσεις τού Ιησού Χριστού. Οι παραστάσεις αυτές  βρίσκονται συνήθως στην όψη αξιόλογων φορητών εικόνων και προβάλλουν τον Χριστό, κατά περίπτωση, ως Παντοκράτορα, ως Αρχιερέα, ως Διδάσκαλο, ένθρονον και πλαισιωμένον από τους τέσσερις Ευαγγελιστές ή από τα σύμβολά τους. Οι εν λόγω εικόνες φέρουν ανάλογες προσδιοριστικές επιγραφές, θεωρούνται δε οι σημαντικότερες των ναών της Ορθοδοξίας και γι’ αυτό είναι τοποθετημένες - τοποθετούνται, κατά κανόνα, πρώτες στα δεξιά της Ωραίας πύλης των τέμπλων τους.

Γιώργος Τ. Αλεξίου