Το Άγιον Ποτήριον της Θείας Μετάληψης και η ουσιαστική αντιστοιχία του με τον Πανάγιο Τάφο Ιεροσολύμων. Η εικονιστική απόδοση του τροπαρίου “Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν...” σε Σταυρό ευλογίας ναού του Γέρμα Καστοριάς (18ος αιών;).

    Μία απ' τις σημαντικότερες ιερές εικονίσεις που λαμπρύνουν τους ναούς τής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι η σύνθετη παράσταση, που ορίζεται, κατά περίπτωση, με μία απ' τις ονομασίες “Η Αποκαθήλωσις” και η “Άκρα Ταπείνωσης” {= η μέγιστη ταπείνωση του Χριστού}. Η εν λόγω παράσταση είναι τριθεματική, καθότι περιλαμβάνει και παρουσιάζει με τα επί μέρους εικονιστικά - δομικά στοιχεία της, α) τη Σταύρωση του Κυρίου,{: την εκφράζει ο απεικονιζόμενος Σταυρός}, β) την Αποκαθήλωσή Του από τον Σταυρό {: τη δηλώνει το άπνουν σώμα του Χριστού}, και γ) τον ενταφιασμό Του {: τον αποδίδει ο ανοικτός τάφος στο κάτω μέρος της όλης παράστασης}.

Η αναφερόμενη σύνθετη και τριθεματική εικόνιση παρουσιάζεται με τον ακολούθως περιγραφόμενο βασικό της εικονιστικό τύπο και τις δύο παραλλαγές του:

1). Ο πρώτος εικονιστικός τύπος, ο αρχικός, βασικός και κύριος έχει περιγραφικά ως ακολούθως. Στο κέντρο τής δραματικής σκηνής εικονίζεται ο Κύριος άπνους {: νεκρός σωματικά}, σε προτομή {: το άνω μέρος του σώματός Του}, στεκόμενος όρθια μέσα στον σεπτό τάφο Του, έχοντας γερμένη στο πλάι την αγία κεφαλή Του, και κρατώντας σταυρωμένα τα χέρια εμπρός στο στήθος Του. Πίσω από τον Κύριο εικονίζεται ο Σταυρός του μαρτυρίου Του, στητός και φέροντας στην κορυφή του την εύγλωττη επιγραφή “Ο Βασιλεύς της Δόξης”

    2). Η πρώτη παραλλαγή του βασικού τύπου περιλαμβάνει όλα τα εικονιστικά στοιχεία αυτού κι επιπλέον παρουσιάζει δίπλα στον άπνουν Χριστό την αγαπημένη μητέρα Του Παναγία πενθούσα και οδυρόμενη, ενίοτε δε (παρουσιάζει) τον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και κάποια μυροφόρα γυναίκα. Η παραλλαγή αυτή είναι γνωστή στην ομόδοξη Ρωσία με την εκφραστική ονομασία “Μή εποδύρω μου Μήτερ”.

3). Η δεύτερη παραλλαγή του βασικού τύπου περιλαμβάνει τα κύρια στοιχεία του, με μία όμως σημαντική διαφορά, την εξής. Αντί για την συνήθη απεικόνιση τού σεπτού τάφου του Χριστού με τη μορφή λάρνακος έχει αντ΄ αυτού (του τάφου) και στη θέση του ένα Άγιο Ποτήριον Θείας Μετάληψης, εντός του οποίου εικονίζεται στεκόμενος ο Κύριος. Μία ενδιαφέρουσα παράσταση αυτής της β΄παραλλαγής του βασικού εικονιστικού τύπου υπάρχει σε Σταυρό ευλογίας (18ος αιών;) που φυλάσσεται στον ενοριακό ναό Αγίου Γεωργίου του Γέρμα Καστοριάς.

    Ως γνωστόν, και συμφώνως προς τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας, το Άγιο Ποτήριο, που φυλάσσεται ως κόρη οφθαλμού και χρησιμοποιείται σε κάθε ναό της Ορθοδοξίας, αποτελεί πραγματικώς και ουσιαστικώς, λόγω του πανίερου περιεχομένου του, δηλαδή του μετουσιωμένου άρτου και οίνου σε σώμα και αίμα του Χριστού, κι έναν πανάγιο τάφο, αντίστοιχον και ανάλογον τού υπάρχοντος στο ναό της Αναστάσεως Ιεροσολύμων. Αυτή η μεγάλη αλήθεια της πίστεώς μας απτοποείται και δηλώνεται εμφαντικώς και με την απεικόνιση του Αγίου Ποτηρίου στην εξεταζόμενη δεύτερη (β΄) παραλλαγή τής εικόνισης “ Η Άκρα Ταπείνωσις” ή “Η Αποκαθήλωσις”. Με την ίδια απεικόνιση δηλώνεται επίσης και κοινοποιείται η διαρκής πρόσκληση της Εκκλησίας μας προς όλους εμάς τους χριστιανούς να προσερχόμαστε τακτικά και καλώς προτοιμασμένοι στη Θεία Κοινωνία. Απ' αυτήν την άποψη εξεταζόμενη η εν λόγω απεικόνιση ταυτίζεται νοηματικώς και με το παρακάτω παρατιθέμενο υπέροχο τροπάριο του αγίου Ιωάννου Δαμακηνού (8ος αιών) “Δεύτε πόμα πίωμεν καινό...” του οποίου αποτελεί εικονιστική απόδοση.

Το κείμενο του τροπαρίου

{Ειρμός γ' Ωδής κανόνος του Πάσχα}

Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν

ουκ εκ πέτρας αγόνου τερατουργούμενον,

αλλ' αφθαρσίας πηγήν,

εκ τάφου ομβρήσαντος Χριστού,

εν ώ στερεούμεθα.

Μετάφραση του τροπαρίου.

Ελάτε να πιούμε ένα πιοτό καινούργιο,

όχι σαν κι αυτό που με θαυματουργικό τρόπο ανέβλυσε από μια στεγνή πέτρα

αλλά που είναι πηγή αφθαρσίας, η οποία άναβλύζει από τον τάφο του Χριστού,

πάνω στον οποίο στεριώνουμε τη ζωή μας.

(Μετάφραση Μιχ, Κουτσός).

Γιώργος Τ. Αλεξίου 

ΑΝΑΔΡΟΜΗ. Στην Καστοριά πριν από 14 έτη ! Αγιολογικό Συνέδριο και Θυρανοίξια ναού Αγίου Νικάνορος {29 και 30 Μαΐου 2009}.

Το Αγιολογικό συνέδριο

    Η Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς, την Παρασκευή 29 και το Σάββατο 30 Μαΐου 2009, οργάνωσε και πραγμάτωσε μία θεολογική Διημερίδα με γενικό θέμα «Οι εν Καστορία τιμώμενοι άγιοι». Η εν λόγω Διημερίδα, που διεξήχθη σε μεγάλη αίθουσα Ξενοδοχείου του Δισπηλιού, περιελάμβανε τρεις Συνεδρίες, κατά τις οποίες, εννέα διακεκριμένοι επιστήμονες της θεολογίας – Κληρικοί – Μοναχοί και Λαϊκοί – ανέπτυξαν με πολύ μεγάλη επιτυχία ισάριθμα θέματα αγιολογικού περιεχομένου. Στο τέλος της Διημερίδας, ο Αρχιμανδρίτης π. Αθανάσιος Γιαννουσάς, Πρωτοσύγγελλος της Μητρόπολης Καστοριάς, παρουσίασε εν συντομία τα σημαντικά και ωφέλιμα συμπεράσματα της όλης Εκδήλωσης.

Σημειωτέον ότι, το εν λόγω διήμερο θεολογικό Συνέδριο οργανώθηκε στα πλαίσια των Θυρανοιξίων του νεόδμητου ιερού ναού Αγίου Νικάνορος Χλόης Καστοριάς, που τελέστηκαν το απόγευμα του Σαββάτου 30 Μαΐου 2009.

Τα Θυρανοίξια του ναού Αγίου Νικάνορος

    Το απόγευμα του Σαββάτου 30 Μαΐου 2009 και ώρα 18.00΄, τελέστηκε η Ακολουθία των Θυρανοιξίων του νεόδμητου ιερού ναού Αγίου Νικάνορος, στο συνοικισμό «Χλόη» της Καστοριάς. Στην τέλεση της εν λόγω Ακολουθίας συμμετείχαν πολλοί Αρχιερείς, Ιερείς και Μοναχοί και παρευρέθηκαν πάμπολλοι ευσεβείς Χριστιανοί. Πριν απ’ τα Θυρανοίξια έγινε, απ’ τις τοπικές αρχές και το κοινό, η λαμπρή υποδοχή ενός θαυμάσιου αντίγραφου της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Τριχερούσας, που εστάλη απ’ την Ιερά Μονή Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους.

Το όραμα του αγίου Παχωμίου (290 – 348 μ. Χ.) σε τοιχογραφία ναού της Καστοριάς (έτ. 1663)

 

Στίχοι.

«Ο Παχώμιος, λεπτύνων σαρκός πάχος,

ψυχή συνήγε πριν μεταστήναι στέαρ

πέμπτη και δεκάτη Παχώμιον ένθεν άειραν».

    Στον μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου Αρχόντισσας Θεολογίνας (15^ος αιών), και ειδικότερα στον δυτικό τοίχο του νάρθηκά του, σώζεται μία τοιχογραφία του έτους 1663, που έχει ως θέμα της το περίφημο «Όραμα του αγίου Παχωμίου». Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται εικαστικά ένας Άγγελος Κυρίου με αμφίεση μοναχού, να συναντάει τον αναχωρητή άγιο Παχώμιο τον Μέγα, να συνομιλεί μ’ αυτόν και να του παραδίδει τους «Μοναστικούς Κανόνες», που ο ίδιος (ο Παχώμιος) είχε προηγουμένως ζητήσει απ’ τον Θεό. Ο Άγγελος κρατάει στο χέρι του ανοιχτό ειλητάριο, επί του οποίου είναι αναγραμμένος ο πρωταρχικός και σημαντικότερος απ’ τους εν λόγω Κανόνες, που έχει ως εξής: «Εν τούτω τω σχήματι (του μοναχού, που φέρω τώρα εγώ) σωθήσεται πάσα σαρξ, ω Παχώμιε». (............)

    Η εξεταζόμενη καστοριανή παράσταση είναι διπρόσωπη κι έχει περιγραφικά ως εξής: Στ’ αριστερά της εικαστικής σκηνής εικονίζεται όρθιος ένας Άγγελος Κυρίου, να βαστάει στο αριστερό του χέρι ανοιγμένο ειλητό, επί του οποίου αναγράφεται η εξής ρήση – συμβουλή του: «ΕΝ ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΣΧΗΜ ΣΩΘΗΣΟΤΕ ΠΑΣΑ ΣΑΡΞ Ο ΠΑΧΟΜΙΕ». Ο άγγελος φοράει κυανό χιτώνα και κουκούλιο, ερυθρό μανδύα και καφετί ανάλαβο. Τα φτερά του είναι κατεβασμένα, μακριά και καστανοκόκκινα. Στα δεξιά της ίδιας σκηνής απεικονίζεται ο άγιος Παχώμιος, ανυπόδητος, ντυμένος με καστανοπράσινο χιτώνα, να στρέφει την κεφαλή του προς το μέρος του Αγγέλου και να χειρονομεί ζωηρά. Επάνω από τους ώμους του είναι γραμμένο το όνομά του: Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΧΩΜΙΟΣ. (............)

    Ο όσιος Παχώμιος είναι, ως προαναφέρθηκε, ο ιδρυτής και ο πατέρας του κοινοβιακού μοναχισμού, και γι’ αυτό τιμάται ιδιαίτερα από τους μοναχούς της Εκκλησίας μας. Η σεπτή μορφή του και το καταπληκτικό όραμά του απαντώνται στις τοιχογραφίες όλων σχεδόν των μοναστηριακών μας ναών. Στους ναούς αυτούς περιλαμβάνεται και ο Άγιος Νικόλαος της Αρχόντισσας Θεολογίνας, με τη θεματική παράσταση.

Απολυτίκιον του οσίου Παχωμίου

Ήχος πλ. α΄. Τον συνάναρχον Λόγον.

Αγελάρχης εδείχθης του Αρχιποιμένος,

μοναστών τας αγέλας, Πάτερ Παχώμιε,

προς την μάνδραν οδηγών την επουράνιον,

και το πρέπον ασκηταίς, εκείθεν σχήμα μυηθείς,

και τούτο πάλιν μυήσας, νύν δε συν τούτοις αγάλλη,

και συγχορεύεις εν ουρανίαις σκηναίς.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα εκτενέστερης ομοθεματικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου.

Το λιτό και ερυθροβαμμένο τέμπλο του ναού Ιωάννου Θεολόγου της ιεράς μονής Παναγίας Μαυριώτισσας Καστοριάς, έτους 1552.

 

Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας (12ος αιών), που αποτελεί το καθολικό τής ιεράς μονής Παναγίας Μαυριώτισσας Καστοριάς, έχει προσκολλημένο στο νότιο τοίχο του το παρεκκλήσι του αγίου Ιωάννου Θεολόγου. Το παρεκκλησι αυτό οικοδομήθηκε, σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή, κατά το έτος 1552 και αγιογραφήθηκε τότε από τον Ευστάθιο Ιακώβου, Πρωτονοτάριο Άρτης.

Το υπάρχον τέμπλο του ναού έχει πλάτος 4,5 μ. και είναι, κατά τον γράφοντα Γιώργο Αλεξίου, το αρχικό του. Έχει κατασκευαστεί με ξύλινες δοκούς και με χοντρές λείες σανίδες, είναι δε εξ ολοκλήρου βαμμένο κόκκινο. Οι στενόμακρες επιφάνειές του είναι διακοσμημένες με ζωγραφισμένους λεπτούς ελισσόμενους φυτικούς κλαδίσκους μαύρου χρώματος, ενώ τα θωράκια που βρίσκονται κάτω απ' τις μεγάλες εικόνες του είναι στολισμένα με τετράγωνα γραμμικά σχέδια και με διακοσμητικές διασταυρούμενες γραμμές.

    Στο μέσον τής δοκού που επιστέφει το τέμπλο, ακριβώς επάνω απ' το άνοιγμα τής Ωραίας πύλης του, υπάρχουν ζωγραφισμένοι δύο επάλληλοι μαύροι σταυροί. Ο ένας εξ αυτών φέρει γραμμένα εκατέρωθέν του τα συμβολικά γράμματα Α και Ω, και ο άλλος τις λέξεις Ι(ησού)Σ Χ(ριστό)Σ ΝΙΚΑ.

Το εξεταζόμενο τέμπλο φέρει δύο θυρόμορφα ανοίγματα, της Ωραίας Πύλης και της Πρόθεσης, που όμως δεν έχουν τις αντίστοιχες θύρες, αλλά καλύπτονται από ριχτά υφασμάτινα βήλα.

    Στην όψη του τέμπλου είναι αναρτημένες τρεις μεγάλες εικόνες, α) του Ιησού Χριστού – Φοβερού Κριτού, β) της Παναγίας – Κυρίας των Αγγέλων και γ) του Ευαγγελιστού Ιωάννου Θεολόγου, πάτρωνος του ναού.

Περατούμενης τής σύντομης εξέτασης τού θεματικού τέμπλου αναφέρονται επιγραμματικώς και τα εξής: Πρόκειται για ένα “πτωχικό” και ιδιόμορφο εικονοστάσι του16ου αιώνος, που λόγω τής απλής και λιτής εμφάνισής του δεν εντυπωσιάζει το μεγάλο πλήθος των θεατών του, ελκύει όμως την προσοχή και κεντρίζει το ενδιαφέρον αρκετών ευσεβών και φιλότεχνων προσκυνητών τής υπόψη μονής, που γνωρίζουν και αναλογίζονται τη μοναδικότητά του και θαυμάζουν τη λαϊκή, “απλοϊκή” και ανεπιτήδευτη ομορφιά του.

Γιώργος Τ. Αλεξίου.