Η Παναγία Βλαχερνίτισσα, η κυοφορούσα Παρθένος.

Η Παναγία Βλαχερνίτισσα, η κυοφορούσα Παρθένος
στο ναό Αγίων Αποστόλων του Τζώτζα, Καστοριάς.
Τοιχογραφία έτους 1547.

Κείμενο Γεωργίου Τ. Αλεξίου

Εισαγωγικά

Η «τον Εμμανουήλ εν αφθάρτω κοιλία φέρουσα»

 Η εικονογραφία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι, ως γνωστόν, μία τέχνη ιερή και λειτουργική, με θεολογική έννοια και μυσταγωγικό περιεχόμενο. Οι θεόληπτες και θεόπνευστες εικόνες της, καθώς και οι μεγαλόπνοες εικαστικές συνθέσεις της αποτελούν, ως μονάδες και ως σύνολο, μία ιδιότυπη συμβολική γλώσσα, που εκφράζει άριστα, με απλά και στοιχειώδη μέσα, τα υψηλά δόγματα του Χριστιανισμού και τις Ουρανόπεμπτες εντολές του. Οι πλέον σημαντικές εικόνες της Ορθοδοξίας είναι εκείνες του Χριστού (Δεσποτικές) και της Παναγίας (Θεομητορικές), διότι παρουσιάζουν στον πιστό τα δύο αγιότερα Πρόσωπα της Οικουμένης και ό,τι ανώτερο και αληθινό αυτά εκφράζουν - αποκαλύπτουν - πιστοποιούν και προβάλλουν, δηλαδή το δόγμα της Ενανθρώπισης του Θεού («Ο Θεός γέγονεν άνθρωπος») και τον σκοπό της Ενσάρκωσής Του («ίνα ο άνθρωπος γένηται Θεός»).

Η Βλαχερνίτισσα, η επίτοκος Παναγία.
Τοιχογραφία στην κόγχη του Αγίου Βήματος
του ναού Παναγίας Πορφύρας Πρεσπών, έτ. 1745.

Στις προαναφερόμενες σημαντικές εικόνες πρωτεύουσα θέση κατέχουν, ως προς τον συνθετικό τους υψηλό συμβολισμό, αυτές που παρουσιάζουν την Παρθένο Μαρία μετωπική, ολόσωμη ή σε προτομή, να φέρει στο στήθος της μετάλλιο με την παράσταση του Χριστού ως Εμμανουήλ (= Θεάνθρωπο εφηβικής ηλικίας). Οι εν λόγω εικόνες της Θεομήτορος ανήκουν στον λεγόμενο εικονιστικό τύπο της Παναγίας Βλαχερνίτισσας ή Βλαχερνιώτισσας,¹ ο οποίος θα μας απασχολήσει εν συντομία στο κείμενο που ακολουθεί.

Η εικόνα της Παναγίας Βλεχερνίτισσας. Η προέλευση του τύπου της και οι συμβολισμοί του.

Η εικονιστική παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας ανάγει την αρχή της στους Πρωτοχριστιανικούς χρόνους. Η παλαιότερη ανάλογη σύνθεση βρέθηκε στη Ρωμαϊκή κατακόμβη του Cimitero Maggiore και χρονολογείται στον 4ο αι². Την ονομασία της Βλαχερνίτισσα την πήρε από μία θαυμάσια και θαυματουργό ομοιότυπη εικόνα, που βρισκόταν κατά τους βυζαντινούς χρόνους στην ομώνυμη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης³. Η ίδια σύνθεση στη Δύση και στη Ρωσία είναι γνωστή ως Holy Virgin of the Sign (= Αγία Παρθένος του Σημείου), γιατί ο Χριστός στο προστήθιο μετάλλιο της Παναγίας ανακαλεί το "σημείον" της Προφητείας του Ησαΐα: «δώσει Κύριος αυτός υμίν σημείον ιδού η Παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Εμμανουήλ» (VII, 14)⁴. Για την προέλευση, την πρωτοτυπία και την ποιότητα του εικονογραφικού τύπου της Βλαχερνίτισσας αναφέρει τα εξής γενικά ο διαπρεπής φιλόσοφος, ιστορικός τέχνης και συγγραφέας Titus Burckhardt (1908-1984):

«...Κάποιοι άλλοι τύποι εικόνας - όπως αυτή της Holly Virgin of the Sign, που παριστάνει την Αγία Παρθένο σε στάση προσευχής (Βλαχερνίτισσα)...είναι πειστικοί (ως πρότυπα καθαγιασμένα απ’ την Παράδοση, ως αυθεντικά και παγιωμένα πρωτότυπα, που επιτρέπουν την αναπαραγωγή τους με τρόπο πιστό στο νόημα τους), παρά την απουσία οποιασδήποτε πληροφορίας που να καθορίζει την προέλευση τους, λόγω της πνευματικής τους ποιότητας και του έκδηλου συμβολισμού τους, ο οποίος μαρτυρεί την «ουράνια» προέλευση τους. Κάποιες παραλλαγές αυτών των πρωτοτύπων έχουν "αγιοποιηθεί" στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, λόγω των θαυμάτων που έλαβαν χώρα με τη μεσολάβηση τους, ή εξ αιτίας της δογματικής και πνευματικής τελειότητάς τους»⁵.

Αξιόλογο βιβλίο αναφερόμενο
στην Παναγία Βλαχερνίτισσα
Κωνσταντινουπόλεως

Η παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας στην εικονογραφία της Ορθοδοξίας αποτελεί παραλλαγή του τύπου της Πλατυτέρας και γι’ αυτό ιστορείται κυρίως στις ανατολικές κόγχες και αψίδες των ιερών ναών μας. Ο εν λόγω τύπος δεν αναφέρεται στην Βρεφοκρατούσα, καθόσον ο εντός του υπόψη μεταλλίου εικονιζόμενος Χριστός είναι ακόμη «ο εν γαστρί Θεός Λόγος», γι’ αυτό και δεν κρατιέται απ’ την Παναγία, αλλά στέκεται μετέωρος μπροστά στο στήθος της⁶. Ο χαρακτήρας του παραπάνω μεταλλίου είναι, σύμφωνα με τον Α. Grabar, συμβολικός κι έχει τη σημασία της αόρατης παρουσίας του Χριστού⁷. Ως εκ τούτου, η Θεοτόκος, που παριστάνεται έχοντας σε προστήθιο εγκόλπιό της την εικόνα του Χριστού, είναι η Παρθένος της Σύλληψης, η κυοφορούσα Παναγιά, την οποία εγκωμιάζει ως εξής ο Επιφάνιος Κωνσταντίας της Κύπρου:

«Ω Παρθένε... Τον Εμμανουήλ εν αφθάρτω κοιλία φέρουσα, εις γαστέρα αμόλυντον, αφομοιουμένη θρόνω χερουβικώ^- εις ην ο Λόγος του Πατρός σαρξ εγένετο, ο άναρχος και αόρατος·ορατός οικονομικώς, ο ενανθρωπίσας Θεός... Ω Παρθένε, φρικτόν της Εκκλησίας κειμήλιον, το μέγα τυχόν μυστήριον, ...ήτις τραπεζοφορούσα τον ουράνιον άρτον Χριστόν έδωκεν ημών εις άφεσιν αμαρτιών. Ω γαστήρ αμόλυντος ουρανόν κύκλον έχουσα, και Θεόν αχώρητον, εν σοι δε χωρητόν βαστάσασα. Ω γαστήρ ουρανού πλατυτέρα, Θεόν τον εν σοι μη στενοχωρήσασα. Ω γαστήρ επτάκυκλος ουρανός, και μειζοτέρως αυτών τυγχάνουσα. Ω γαστήρ επτά ουρανών υψηλότερα και πλατυτέρα. Ω γαστήρ ο όγδοος ουρανός στερεωμάτων ανωτέρα. Ω γαστήρ επταφώτου χάριτος το άσβεστον έχουσα φως. Τι είπω, ή τί λαλήσω περί της σεμνής και αγίας Παρθένου;... Λέγω δε ταύτην ουρανόν και θρόνον ομού τε και σταυρόν τας γαρ αγίας αγκάλας εκτείνασα, τον Δεσπότην εβάστασεν ο θρόνος χερουβικός, σταυροδειδής ουράνιος...»⁸.

Για τον υψηλό συμβολισμό της Βρεφοκρατούσας Παναγίας, γενικά, και της Βλαχερνίτισσας, ειδικότερα, σημειώνει τα εξής, ο προαναφερόμενος Γερμανοελβετός Titus Burckhardt: «...Μαζί με την αχειροποίητο εικόνα του Χριστού, αυτή της Παρθένου με το βρέφος είναι εικόνα par excellence (= πρότυπο, πρωτότυπη). Η απεικόνιση του Βρέφους, η φύση του οποίου είναι μυστηριακώς θεία, δικαιολογείται κατά μία έννοια από τη φύση της Μητρός Του, η οποία το ενέδυσε με τη σάρκα Της. Έτσι, γίνεται εμφανής μια αντίθεση μεταξύ των δύο μορφών, γεμάτη από φυσική ελκυστικότητα, αλλά κυρίως από ανεξάντλητη σημαντικότητα: η φύση του Βρέφους εκλαμβάνεται σε σχέση με τη φύση της Μητρός Του, σαν να υπάρχει μέσω της φύσεως Αυτής·αντιστρόφως, η παρουσία του Θείου Βρέφους, με τις ιδιότητες Του της βασιλείας ή της σοφίας - ή του μελλοντικού Πάθους Του - προσδίδει μία απρόσωπη και βαθιά διάσταση στη μητρότητα. Η Παρθένος είναι το πρότυπο της ψυχής στην κατάσταση της πρωταρχικής αγνότητας, και το Βρέφος είναι σαν το σπέρμα του Θείου Φωτός στην καρδιά.

Αυτή η μυστική σχέση μεταξύ της Μητρός και του Βρέφους, βρίσκει την απώτατη έκφραση της στη Holly Virgin of the Sign, τα παλαιότερα δείγματα της οποίας χρονολογούνται από τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα" η Παρθένος εικονίζεται σε στάση προσευχής με τα χέρια της υψωμένα και με το μετάλλιο του νεαρού Χριστού Εμμανουήλ στο στήθος της. Αυτή είναι «η Παρθένος που θα βρεθεί με το Βρέφος», σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα, και επίσης η Προσευχόμενη Εκκλησία, η ψυχή στην οποία ο Θεός θα εκδηλώσει τον Εαυτό του»⁹.

Επιλογικά

Η Ορθόδοξη Εκκλησία διδάσκει, ότι οι σεπτές εικόνες της αποτελούν μία ιδιότυπη συμβολική γλώσσα, που εκφράζει άριστα τα θεία δόγματα και τις εντολές της. Αυτό ισχύει επειδή υπάρχει απόλυτη ανταπόκριση ανάμεσα στην εικονογραφία της και στα κείμενα της Αγίας Γραφής. Τέλειο δείγμα της προαναφερόμενης ανταπόκρισης αποτελεί και ο εδώ εξεταζόμενος εικονογραφικός τύπος της Βλαχερνίτισσας, ο οποίος παρουσιάζει καλύτερα από κάθε άλλον ανάλογον τύπο την Παναγία μας, με την υψηλότερη της ιδιότητα, δηλαδή ως Θεοτόκο, όπως ακριβώς την παρουσιάζουν και τα Ιερά βιβλία της Εκκλησία μας¹⁰.

Σημειώσεις

1)    Βλ. Φωτίου Κόντογλου, Έκφρασις, Β΄ έκδ., τόμ. Α΄, Αθήναι 1979, σελ. 80.

2)    Βλ. Titus Burckhardt, Η Ιερή τέχνη σε Ανατολή και Δύση, εκδ. "Πεμπτουσία", Αθήνα 1991, σελ. 88, σημ. 30.

3)    Η εκκλησία αυτή οικοδομήθηκε το έτος 450 απ’ τον αυτοκράτορα Μαρκιανό και πυρπολήθηκε το 1434. Εντός της υπήρχε η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, ενώπιον της οποίας ψάλθηκε το 629, για πρώτη φορά, ο Ακάθιστος Ύμνος. Στην ίδια εκκλησία φυλάγονταν ακόμη, η Τίμια Ζώνη και η Εσθήτα της Θεοτόκου, καθώς και το Άγιο Μανδήλιο του Χριστού, ενώ στο υπόγειο της υπήρχε το "Άγιο Λούμα" (Αγίασμα). Βλ. Εγκυκλ. "Πάπυρος-Λαρούς", τόμος 11ος, Αθήνα 1963, σελ. 388.

4)    Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη, Συμβολή στην απεικόνιση της Παναγίας, περιοδ. "ΣΙΡΙΣ", τόμ. 3ος.

5)    Βλ. Τ. Burckhardt, ό.π., σελ. 74-77.

6)    Βλ. Πέτρου Κ. Σαμσάρη, ό.π., σελ. 44-46.

7)    Βλ. Α. Grabar, Iconographie de la Sagesse Divine et de la Vierge, "Cahiers Archeologiques" 8, (1956) 259-260.

8)    Migne 43, 497-499.

9)    ό.π., σελ. 82-83.

10)     «Ομολογούμεν την αγίαν Παρθένον Θεοτόκον δια τον Θεόν Λόγον σαρκωθήναι και ενανθρωπήσαι, και εξ αυτής της συλλήψεως ενώσαι εαυτώ τον εξ αυτής ληφθέντα ναόν» (Δευτέρα εν Κωνσταντινουπόλει Οικουμενική Σύνοδος. Παρά Mansi V, 303).