Φως της Καστοριάς: Η Παναγία η Ρασιώτισσα στην Καστοριά (έτ. 1411). Ο εικονογραφικός της τύπος (: η Γλυκοφιλούσα ανάμεσα σε δύο σεβίζοντες αγγέλους).

Πίν. 1. Ο ναός της Παναγίας Ρασιώτισσας, έτ. 1411,
στην Καστοριά

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ένας απ’ τους σημαντικότερους ιερούς ναούς της Καστοριάς, όσον αφορά τις τοιχογραφίες, είναι ο αφιερωμένος στην Παναγία, την επονομαζόμενη Ρασιώτισσα (Πίν. 1, 8). Ο εν λόγω ναός, σύμφωνα με την κτιτορική του επιγραφή, οικοδομήθηκε το έτος 1411¹. Τότε αγιογραφήθηκε κι ένα τμήμα (μόνον;) της εξωτερικής υπέρθυρης επιφάνειάς του, από άγνωστό μας, αλλά πολύ αξιόλογο καλλιτέχνη, πιθανότατα του λεγόμενου “Καστοριανού εργαστηρίου”. Η υπόλοιπη, εσωτερική τοιχογράφηση του ναού έγινε το έτος 1553, μάλλον απ’ τον φημισμένο αγιογράφο φράγκο Κατελάνο² και με δαπάνη της οικογένειας του Καστοριανού άρχοντα Σταμάτιου Σιρόβα³.

Α) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΙΖΟΜΕΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑΣ

Η μοναδική παράσταση που ανήκει στην Α' φάση τοιχογράφησης του μνημείου (έτ. 1411) φιλοτεχνήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, από δόκιμο Καστοριανό (;) αγιογράφο και απεικονίζει την Παναγία Γλυκοφιλούσα να πλαισιώνεται από δύο σεβίζοντες αγγέλους (πίν. 2, 3. Σχεδ. 4, 5). Η τοιχογραφία αυτή, που είναι εντυπωσιακή και αξιοπρόσεχτη, παρουσιάζεται αναλυτικά στο κείμενο που ακολουθεί.

Πίν. 2. Η εξεταζόμενη τοιχογραφία (εικονογραφική
σύνθεση) της Παναγίας Ρασιώτισσας, έτ. 1411

Η παρουσιαζόμενη απεικόνιση της Παναγίας Ρασιώτισσας βρίσκεται, όπως έχει ήδη σημειωθεί, στην πρόσοψη του ομώνυμου ναού της Καστοριάς, επάνω απ’ τη δυτική θύρα του, κι εκτείνεται απ’ τη θέση του βόρειου σταθμού της, μέχρι το νότιο άκρο του ίδιου τοίχου. Η όλη παράσταση αναπτύσσεται κάτω από τρία συνεχόμενα τόξα (Πίν. 2, 3. Σχέδ. 4, 5). Στο κεντρικό και μεγαλύτερο σε άνοιγμα και ύψος τόξο εικονίζεται η Παναγία στον τύπο τής Γλυκοφιλούσας, να κρατάει με τα δύο της χέρια τον μικρό Χριστό στην αγκαλιά της.⁴ Η Θεοτόκος κλίνει έντονα τη·φωτοστεφανωμένη κεφαλή της προς τον Υιόν της και ταυτόχρονα στρέφει το βλέμμα της στους πιστούς. Η μύτη της είναι μακριά, λεπτή και κυρτή, ενώ η έκφρασή της ήρεμη, γλυκιά και κάπως μελαγχολική. Φοράει βυσσινί μαφόριο με κρόσσια στον αριστερό της ώμο.

Πίν. 3. Η Παναγία η Ρασιώτισσα. Η κεντρική μορφή
της παρουσιαζόμενης εικονιστικής σύνθεσης.

Ο ανήλικος Χριστός βρίσκεται, όπως προαναφέρθηκε, σχεδόν ξαπλωμένος στην αγκαλιά της μητέρας Του, προσβλέπει σ’ αυτήν, ακουμπάει το μάγουλό Του στην αριστερή της παρειά και κρατάει με το αριστερό χέρι το πηγούνι της. Ο μικρός Κύριος φοράει κοντό καμίσιο, που αφήνει ακάλυπτες τις κνήμες Του.

Οι δύο άγγελοι εικονίζονται ολόσωμοι, ο καθένας κάτω απ’ το αντίστοιχο τόξο, να προσκλίνουν στη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο και να την ατενίζουν σεβίζοντες.⁵ Τα πρόσωπα τους είναι νεανικά, οι παρειές τους ροδοκίτρινες και η κόμη τους σγουρή και καστανόχρωμη. Με το ένα χέρι τους κρατούν σκήπτρο, που απολήγει σε σχηματοποιημένο κρινάνθεμο, και με το άλλο δέονται στην Παναγία και τον Σωτήρα Υιό της. Ο άγγελος που βρίσκεται αριστερά φοράει φαιοπράσινο χιτώνα και ιμάτιο, ενώ ο άλλος πράσινο λαχανί χιτώνα και κεραμιδί ιμάτιο. Η σεπτή μορφή της Παναγίας πλαισιώνεται και ορίζεται απ’ την επιγραφή ΜΗ[ΤΗ]Ρ Θ[ΕΟ]Υ Η PACIOTHCA, ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥCΑ, ενώ η αγία κεφαλή τού κάθε αγγέλου επιστέφεται απ’ την επιγραφή ΑΓΓΕΛΟC Κ[ΥΡΙΟ]Υ.

Β) ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗΣ

Η εικονογραφική σύνθεση της Παναγίας Ρασιώτισσας, εξεταζόμενη ως προς τα τεχνοτροπικά της στοιχεία, φανερώνει ότι ο δημιουργός της ήταν ένας έμπειρος και δεξιοτέχνης αγιογράφος, που κατείχε άριστα την εικαστική παράδοση και κίνηση του καιρού του (α' μισό του 15ου αι.). Τα πρόσωπα στην εν λόγω σύνθεσή του διακρίνονται για την πλαστικότητα τους, τη φυσιοκρατική τους χροιά και τις ομαλές διαβαθμίσεις των χρωματικών τόνων.⁶ Ο προπλασμός των γυμνών μερών τους έγινε με ωμή ώχρα, ενώ οι γλυκασμοί με υποκάστανα χρώματα και ελαφρό ρόδινο. Οι σκιές είναι λίγες και περιορίζονται στις όψεις των αγγέλων, στην αριστερή παρειά, στο λαιμό και πάνω απ’ τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια της Θεοτόκου, καθώς και στους δακρυγόνους ασκούς και τον εξωτερικό κανθό τους.⁷ Γενικά, η παράσταση της Παναγίας Ρασιώτισσας είναι ένα εμπνευσμένο και ιδιότυπο έργο Καστοριανών (;) δημιουργών του 15ου αι., που διακρίνεται και εντυπωσιάζει με την υψηλή πνευματικότητα και τα έντονα συγκινησιακά του στοιχεία.

Πίν. 4. Σχεδιαστική απόδοση της θεματικής εικόνισης.

Γ) Η ΕΠΩΝΥΜΙΑ "ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑ" ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Το επώνυμο "Ρασιώτισσα", που συνοδεύει και καθορίζει την εξεταζόμενη απεικόνιση της Γλυκοφιλούσας Θεοτόκου, είναι, απ’ όσο γνωρίζουμε, μοναδικό και αποκλειστικό της. Απαντάται δηλαδή μόνο στην υπόψη εικόνιση. Η εν λόγω επωνυμία είναι δυσερμήνευτη και γι’ αυτό πολλάκις απασχόλησε τους βυζαντινολόγους μελετητές, αναφορικά με την προέλευση και τη σημασία της. Ένας απ’ αυτούς, ο Γ. Γούναρης υπέθεσε και διατύπωσε τις ακόλουθες δύο σχετικές απόψεις⁸:α) Ότι το επίθετο "Ρασιώτισσα" έχει σχέση με τον πρώτο κτίτορα του ναού (έτ. 1411), που ίσως ονομάζονταν Ρασιάς ή Ρασιώτης. β) Ότι η όλη παράσταση πιθανόν ν’ αποτελεί αντίγραφο κάποιας λατρευτικής φορητής εικόνας, που ο τύπος της προέρχονταν απ’ την περιοχή Rascia (Ράσκια) της Σερβίας.

Πίν. 5. Η εξεταζόμενη Παναγία η Ρασιώτισσα.
Σχεδιαστική απόδοση από τον Γ.Τ.Α.

Προσωπικά, θεωρώ απορριπτέες αμφότερες τις παραπάνω υποθέσεις του Γ. Γούναρη, την μεν πρώτη επειδή δεν υπάρχει ανάλογη περίπτωση προέλευσης θεοτοκωνυμίου κι επειδή νομίζω ότι είναι ανευλαβές να προσδίνεται στην Παναγία ως επίθετο το όνομα ενός Χριστιανού, έστω και κτίτορα ναού της, και μάλιστα να ορίζεται η Θεοτόκος μ’ αυτό, ενώ τη δεύτερη, επειδή στη βαλκανική δεν βρίσκεται παρόμοιος τύπος εικόνας με ανάλογη ονομασία.

Μία τρίτη σχετική άποψη καταθέτω εδώ, ο Γιώργος Τ. Αλεξίου, και είναι η εξής: Το εξεταζόμενο επώνυμο "Ρασιώτισσα" της Θεοτόκου παράγεται, πιθανόν, απ’ το αρχαίο ρήμα "ράσσω", που σημαίνει χτυπώ, ρίχνω κάτω, πατάσσω, καταρρίπτω.⁹ Εάν ισχύει αυτό, τότε κατά συνακολουθία, η Ρασσιώτις (με δύο σίγμα) και Ρασσιώτισσα είναι η Κυρία, που με την υπέρτατη αρετή της και δια του Θεού - Υιού της πάταξε την αμαρτία, νίκησε το Διάβολο, διαχρονικά δε χτυπάει και συντρίβει τους ασεβείς Αγαρηνούς και τους λοιπούς εχθρούς του φιλόχριστου έθνους μας.¹⁰

Δ) ΟΙ ΑΔΕΛΦΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑΣ

Η εξεταζόμενη παράσταση της Παναγίας Ρασιώτισσας ανήκει σ’ έναν αξιόλογο εικονογραφικό τύπο της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας - δεξιοκρατούσας, ο οποίος παρουσιάζει έντονα συγκινησιακά στοιχεία και είχε μεγάλη διάδοση στην Καστοριά και γενικότερα στη Μακεδονία, κατά τον 15ο αιώνα.¹¹ Η εν λόγω απεικόνιση είναι, σύμφωνα με τους βυζαντινολόγους ερευνητές, ένα πρώιμο αλλά και σπουδαίο έργο του λεγόμενου Καστοριανού εργαστηρίου, που τοιχογράφησε τουλάχιστον πέντε ναούς της Καστοριάς¹² και πολλά μνημεία της ευρύτερης περιοχής της. Το κύριο γνώρισμα της τέχνης τού υπόψη εργαστηρίου είναι η στενή εικονογραφική και τεχνική σχέση του με την βυζαντινή παράδοση, ενώ τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι η ζωντανή έκφραση στα πρόσωπα με τις πλατιές φωτεινές επιφάνειες και τις ελάχιστες σκιές, καθώς και οι επιδράσεις της δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής, κυρίως στις λεπτομέρειες των σκηνών.¹³

Πίν. 6. Η Παναγία Ελεούσα- Γλυκοφιλούσα
στο ναό του Αγίου Αλυπίου, έτ. 1420.

Οι Καστοριανοί αγιογράφοι του εν λόγω εργαστηρίου φιλοτέχνησαν στην πόλη τους αρκετές παρόμοιες απεικονίσεις της Παναγίας, επίσης υψηλής τέχνης. Μία απ’ αυτές είναι η Παναγία Γλυκοφιλούσα πλαισιωμένη απ’ τους κορυφαίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο (14ος αι.;), η οποία βρίσκεται τοιχογραφημένη στο υπέρθυρο της νότιας θύρας του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών Μητροπόλεως (9^ος αι.). Δύο άλλες, που επίσης θεωρούνται αδελφές παραστάσεις της Ρασιώτισσας, είναι η Παναγία Ελεούσα (έτ. 1420) του ιερού ναού Αγίου Αλυπίου (πίν. 6, 7), καθώς και η Ελεούσα Του ιερού ναού Αγίου Ανδρέα Ρουσούλη (αρχές 15ου αι.). Για την Ελεούσα του Αγίου Αλυπίου ο Γ. Γούναρης αναφέρει, ότι παρουσιάζει πολύ μεγάλη τεχνοτροπική συγγένεια με τη Ρασιώτισσα και γι’ αυτό μπορεί βάσιμα να υποτεθεί, ότι προέρχονται αμφότερες απ’ το ίδιο πρότυπο, ή ότι ο ζωγράφος της μιας ακολουθεί το ζωγράφο της άλλης.¹⁴

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Η παρούσα σύντομη μελέτη, που αναφέρεται στην καστοριανή απεικόνιση της Παναγίας Ρασιώτισσας, θα κλείσει με την παράθεση των παρακάτω στίχων, που απευθύνονται στη Θεοτόκο ως Γλυκοφιλούσα¹⁵ και ως Κυρία των Αγγέλων.¹⁶

Εις την Γλυκοφιλούσαν

Φιλείς απαύστως χερσί περιλαβούσα

τον σε χειρί κρατούντα, Κυρία κόσμου,

ον εκδυσώπει υπέρ των σε υμνούντων

και Θεοτόκον πιστώς ομολογούντων.

Εις την Κυρίαν των Αγγέλων.

Πανευλαβώς ορώσιν οι θείοι νόες (οι Άγγελοι)

το σεπτόν είδος της σε τεκούσης, Λόγε,

αλλ’ εκπλήττονται θέαν ορώντες ξένην,

πως σε τον Θεόν εν ταις αγκάλαις φέρει^-

ει γαρ άγγελοι τούτο φρίττουσι θαύμα

πως των βροτών άπασα φύσις ου φρίξει¹⁷

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Πίν. 7. Η Παναγία Ελεούσα.
Αντίγραφο του πίν. 6, έργο του Γ.Τ.Α.

1) Βλ. Γεωργίου Γ. Γούναρη, Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά, εκδ. Ε.Μ.Σ., Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 105-6, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

2) Καταγόταν από τη Θήβα κι έχει αγιογραφήσει ακόμη τα καθολικά της Μονής. Βαρλαάμ στα Μετέωρα (1548), της μονής . Οσίου Nικάνορος Ζάβορδας και της Μεγίστης Λαύρας στον Άθω (έτ. 1560). Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 162-178.

3) «...και της συμβίου αυτού Ελένης και κυρ Μανουήλ και κυρ Ιωάννου των υιών αυτού...». Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 106.

4) Ο τύπος της Γλυκοφιλούσας παρουσιάζει τον μικρό Χριστό να πιάνει το πηγούνι της μητέρας Του. Το στοιχείο αυτό είναι το μόνο που τον διαφοροποιεί απ’ τον αντίστοιχο τύπο της Ελεούσας. Βλ. Κ. Καλοκύρη, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 67 κ.εξ.

5) Για τις απεικονίσεις της Παναγίας μεταξύ Αρχαγγέλων και Αγγέλων, βλ. σχετικώς Πέτρου Κ. Σαμσάρη, Συμβολή στην απεικόνιση της Παναγίας ανάμεσα στους δύο αρχαγγέλους.... εκδ. περιοδ. "Σίρις", τόμος 3ος, Σέρρες 1992, όπου και ειδική βιβλιογραφία.

6) Το πρόσωπο της Θεοτόκου, του Χριστού και ο δεξιός άγγελος έχουν επιζωγραφιοτεί το έτος 1903, απ’ τον Κορησιώτη αγιογράφο Χρήστο Δ. Ρόντση. Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 156-157.

7) Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 158.

8) Ό.π.. σελ. 106.

9) Βλ. Παν. Ε. Γιαννακοπούλου, Λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα, σελ 477.

10) Για τη· θέση της Παναγίας στην Ανατολική Εκκλησία και τη σημασία του προσώπου της κατά την Ορθόδοξη Θεολογία. Βλ. Χρ. Ανδρούτσου, Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Εκδ. "Αστήρ", Αθήναι 1956, σελ. 172, 183, 425.

11) Βλ. Ευγενία Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή (12ος-16ος αι.). εκδ. Χ.Α.Ε., Αθήνα 1997, σελ. 116-117.

12) Είναι ο Άγιος Νικόλαος της μοναχής Ευπραξίας (1485/86). Ο Άγιος Σπυρίδων (κατεδαφισμένος σήμερα), ο Άγιος Νικόλαος του Μαγαλειού (1505), ο Άγιος Δημήτριος της συνοικίας Ελεούσης, και η Παναγία Κουμπελίδικη (τμήμα του εσωνάρθηκά της).

13) Βλ. Ευγενία Δρακοπούλου, ό.π., σελ. 117-122.

14) Ό.π., σελ 159.

15) Σ’ αυτόν τον τύπο ανήκει η Ρασιώτισσα.

16) Κυρία των Αγγέλων επιγράφεται η Παναγία, (συνήθως) όταν εικονίζεται όρθια εν μέσω ταγμάτων αγγέλων και κάτω απ’ τον Παντοκράτορα του τρούλου. Στην Ρασιώτισσα οι άγγελοι είναι μόνον δύο. Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εκδ Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Πετρούπολη Ρωσίας 1909, σελ. 215.

17) Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, ό.π., σελ. 231.