Δέκα λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα από τον Γέρμα Καστοριάς {ομάδα γ΄}

1. Η Λιάντρα: http://fos-kastoria.blogspot.com/2015/03/blog-post.html
2. Το ψωμάκι που έγινε θυμίαμα: http://fos-kastoria.blogspot.com/2015/09/blog-post.html
3. Ο παραθεός: http://germaskastorias.blogspot.com/2016/12/blog-post_16.html
4. Το σκυλί ο Μπούντας: http://germaskastorias.blogspot.com/2016/05/blog-post_25.html
5. Η αρκούδα που μύριζε άσχημα: http://germaskastorias.blogspot.com/2017/12/blog-post_12.html
6. Το τσικνισμένο φαγητό:  http://germaskastorias.blogspot.com/2011/
7. Το λιγκέρι του Πούρλιαρη: http://germaskastorias.blogspot.com/2018/05/
8. Πως το πίνουν οι γαΐδάροι: http://germaskastorias.blogspot.com/2015/10/blog-post.html
9. Οι παραωρίτες: http://germaskastorias.blogspot.com/2011/08/blog-post_18.html
10. Κρούιμα ηλιού : http://fos-kastoria.blogspot.com/2015/10/blog-post.html


Σημείωση 1. Τα παρουσιαζόμενα 10 λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα της Ομάδας γ΄ συνέλεξε και κατέγραψε ο δάσκαλος Γιώργος Τ. Αλεξίου. Προσεχώς θα δημοσιευτεί και έτερος κατάλογος ανάλογων καταγραφών.


Σημείωση 2.
α) Βλέπε τα δέκα παραμύθια της Ομάδας α΄: https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post_16.html
β) Βλέπε τα δέκα παραμύθια της Ομάδας β΄: https://fos-kastoria.blogspot.com/2020/03/blog-post_23.html





Πίνακας της αείμνηστης Σοφίας Οδ. Αλεξίου.

Η Παναγία Βλαχερνίτισσα {: κυοφορούσα Παρθένος} σε τοιχογραφία του Γέρμα Καστοριάς {17ος αιών}.

Η "τον Εμμανουήλ εν αφθάρτω κοιλία φέρουσα".

Η τοιχογραφία της Παναγίας Βλαχέρνας
στο ναό του Γέρμα. 17ος αιών.

Εισαγωγικά

Ο Γέρμας Καστοριάς έχει αρκετούς ιερούς ναούς, οι οποίοι κοσμούνται με αξιόλογες τοιχογραφίες, σημαντικές φορητές εικόνες σπουδαία τέμπλα και πολύτιμα κειμήλια. Μία απ' τις εν λόγω τοιχογραφίες βρίσκεται στο ναό του Αγίου Αθανασίου, χρονολογείται στον 17ο αιώνα και παρουσιάζει την Παναγία στον εικονογραφικό τύπο της Βλαχερνίτισσας, δηλαδή εικονίζει την Παρθένο κυοφούσα (έγκυο), να έχει τον Χριστό μέσα στην κοιλία της. Παρακάτω, στο κείμενο που ακολουθεί, θα παρουσιαστεί η προέλευση τού τύπου τής αναφερομένης τοιχογραφίας και θα παρατεθούν εν συντομία οι υψηλόπνοοι συμβολισμοί της.

Η εικόνα της Παναγίας Βλαχερνίτισσας.

Ο Χριστός στο προστήθιο μετάλλιο
 της θεματικής τοιχογραφίας.

Η εικονιστική παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας (ή Βλαχέρνας) ανάγει την αρχή της στους Πρωτοχριστιανικούς χρόνους. Η παλαιότερη ανάλογη σύνθεση βρέθηκε στην Ρωμαϊκή κατακόμβη του Cimetero Maggiore και χρονολογείται στον 4ο αι. Την ονομασία Βλαχερνίτισσα την πήρε από μία θαυμάσια και θαυματουργή ομότυπη εικόνα, που βρισκόταν κατά τους βυζαντινούς χρόνους στην ομώνυμη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Η ίδια σύνθεση στη Δύση και στη Ρωσία είναι γνωστή ως Holy Vergin of th Sign (= Αγία Παρθένος του Σημείου), γιατί ο Χριστός στο προστήθιο μετάλλιο της Παναγίας ανακαλεί το "σημείον" της Προφητείας του Ησαΐα: "δώσει Κύριος αυτός υμίν σημείον ιδού η Παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Εμμανουήλ". Για την προέλευση, την πρωτοτυπία και την ποιότητα του εικονογραφικού τύπου της Βλαχερνίτισσας αναφέρει τα εξής γενικά ο διαπρεπής φιλόσοφος, ιστορικός τέχνης και συγγραφέας Titus Burckhardt (1904-1984):

Ο εξοχικός ναός του Αγίου Αθανασίου
 στον Γέρμα. 17ος αιών.

"...Κάποιοι άλλοι τύποι εικόνας - όπως αυτή της Holy Vergin of the Sign, που παριστάνει την Αγία Παρθένο σε στάση προσευχής (Βλαχερνίτισσα), είναι πειστικοί (ως πρότυπα καθαγιασμένα απ' την Παράδοση, ως αυθεντικά και παγιωμένα πρωτότυπα, που επιτρέπουν την αναπαραγωγή τους με τρόπο πιστό στο νόημά τους), παρά την απουσία οποιασδήποτε πληροφορίας που να καθορίζει την προέλευσή τους, λόγω της πνευματικής τους ποιότητας και του έκδηλου συμβολισμού τους, ο οποίος μαρτυρεί την "ουράνια'" προέλευσή τους. Κάποιες παραλλαγές αυτών των πρωτοτύπων έχουν "αγιοποιηθεί" στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, λόγω των θαυμάτων που έλαβαν χώρα με την μεσολάβησή τους, ή εξαιτίας της δογματικής και πνευματικής τελειότητάς τους".

Η αφιερωτική επιγραφή στο τέμπλο
του ναού Αγίου Αθανασίου Γέρμα., έτ. 1762.

Η παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας στην εικονογραφία τής Ορθοδοξίας αποτελεί παραλλαγή του τύπου της Πλατυτέρας και γι' αυτό ιστορείται κυρίως στις ανατολικές κόγχες και αψίδες των ιερών ναών μας. Ο εν λόγω τύπος δεν αναφέρεται στη Βρεφοκρατούσα, καθόσον ο εντός τού υπόψη μεταλλίου εικονιζόμενος Χριστός είναι ακόμη "ο εν γαστρί Θεός Λόγος", γι' αυτό και δεν κρατιέται απ' την Παναγία, αλλά στέκεται μετέωρος μπροστά στο στήθος της. Ο χαρακτήρας του παραπάνω μεταλλίου είναι, σύμφωνα με τον Α. Grabar, συμβολικός κι έχει τη σημασία της αόρατης παρουσίας του Χριστού. Ως εκ τούτου, η Θεοτόκος, που παριστάνεται έχοντας σε προστήθιο εγκόλπιό της την εικόνα του Χριστού, είναι η Παρθένος της Σύλληψης, η κυοφορούσα Παναγιά.

Οι τοιχογραφίες στον ανατολικό τοίχο
του ναού Αγίου Αθανασίου Γέρμα.
Κάτω στο μέσον η Παναγιά Βλαχέρνα.

Για τον υψηλό συμβολισμό της Βρεφοκρατούσας Παναγίας, γενικά, και της Βλαχερνίτισσας, ειδικότερα, σημειώνει τα εξής: ο προαναφερόμενος Γερμανοελβετός Titus Burchhart:

"...Μαζί με την αχειροποιήτο εικόνα του Χριστού, αυτή της Παρθένου με το βρέφος είναι εικόνα par excellence (= πρότυπο, πρωτότυπη). Η απεικόνιση τού Βρέφους, η φύση του οποίου είναι μυστηριακώς θεία, δικαιολογείται κατά μία έννοια από τη φύση της Μητρός Του, η οποία το ενέδυσε με τη σάρκα της. Έτσι γίνεται εμφανής μια αντίθεση μεταξύ των δύο μορφών, γεμάτη από φυσική ελκυστικότητα, αλλά κυρίως ανεξάντλητη σημαντικότητα: Η φύση του βρέφους εκλαμβάνεται σε σχέση με τη φύση της Μητρός Του, σαν να υπάρχει μέσω της φύσεως Αυτής η παρουσία του Θείου Βρέφους με τις ιδιότητές Του της βασιλείας ή της σοφίας - ή του μελλοντικού Πάθους Του – και προσδίδει έτσι μία απρόσωπη και βαθιά διάσταση στη μητρότητα. Η Παρθένος είναι το πρότυπο της ψυχής στην κατάσταση της πρωταρχικής αγνότητας, και το Βρέφος είναι σαν το σπέρμα του Θείου Φωτός στην καρδιά.

Αριστερά ο Άγγελος του Ευαγγελισμού, δεξιά η Θεοτόκος
του Ευαγγελισμού και στο μέσον η Ανάληψη του Κυρίου.

Αυτή η μυστική σχέση μεταξύ της Μητρός και του Βρέφους βρίσκεται στην απώτατη έκφρασή της στη Holy Vergin of th Sign, τα παλιότερα δείγματα της οποίας χρονολογούνται από τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα. Η παρθένος εικονίζεται σε στάση προσευχής με τα χέρια της υψωμένα και με το μετάλλιο του νεαρού Χριστού Εμμανουήλ στο στήθος της. Αυτή είναι "η Παρθένος που θα βρεθεί με το Βρέφος" σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα, και επίσης η Προσευχόμενη εκκλησία, η ψυχή στην οποία ο Θεός θα εκδηλώσει τον Εαυτό Του".

Γ.Τ.Α.

Σημείωση. Η εικόνα της Παναγίας Βλαχέρνας θεωρείται εικόνα του Ευαγγελισμού, διότι με αυτήν παρουσιάζεται η Παρθένος της Σύλληψης, η κυοφορούσα Παναγιά. 

Η Παναγία Βλαχερνίτισα στην κάτω ζώνη των τοιχογραφιών
του ανατολικού τοίχου του αναφερόμενου ναού.

Δέκα λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα από τον Γέρμα Καστοριάς {ομάδα β΄}

1. Η Σταχτομάρω:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2015/11/
2. Ο χωρικός που έμαθε στο ραβδί του να μαγειρεύει: http://germaskastorias.blogspot.com/2015/09/blog-post_18.html
3. Η πεθερά στη δεξαμενή:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2015/10/blog-post_4.html
4. Γιατί ο Χάρος είναι κωφός:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2017/01/
5. Η γριά και ο λύκος:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2017/01/blog-post.html
6. Η κουμπάρα που έγινε νύφη:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2017/03/blog-post_49.html
7. Η αιδημοσύνη της γυναίκας:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2017/07/blog-post_7.html
8. Ο ήλιος και η μάνα του:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2018/07/blog-post.html
9. Ο Κατσιομούλαρος:
   http://germaskastorias.blogspot.com/2015/12/blog-post_10.html
10. Το κορίτσι και το σκαφίδι:
    http://germaskastorias.blogspot.com/2015/06/blog-post.html

Σημείωση. Τα παρουσιαζόμενα 10 λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα συνέλεξε και κατέγραψε ο δάσκαλος Γιώργος Τ. Αλεξίου. Προσεχώς θα δημοσιευτεί και έτερος κατάλογος ανάλογων καταγραφών.

Ο εξοχικός ναός του Αγίου Χαραλάμπους στην ενορία Λεύκης Καστοριάς.

Σε μια πανέμορφη τοποθεσία της μεσημβρινής πλευράς του όρους “Μέγας Αλέξανδρος”(“Ψαλίδα”), που υπέρκειται δυτικώς της Καστοριάς, και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου περίπου απ' το Τ.Ε.Ι. της ίδιας πόλης, βρίσκεται ο εξοχικός ναός του Αγίου Χαραλάμπους. Ο ναός αυτός οικοδομήθηκε το έτος 1970 με πελεκητούς κυβόλιθους του περίφημου λατομείου Αγίας Άννας Νεστορίου κι εμπλουτίστηκε με ωραίο τέμπλο, φορητές εικόνες και τοιχογραφίες. Έκτοτε προσελκύει, καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, πολλούς προσκυνητές απ' τη γύρω του περιοχή.

Ο άγιος Χαράλαμπος τιμάται ιδιαίτερα στην εκκλησιαστική περιφέρεια τής Καστοριάς. Επ' ονόματί του υπάρχει ο ενοριακός ναός των Αγραπιδιών, ο προσκυνηματικός ναός της Κορησού, ένας μεταβυζαντινός ναός στην πόλη της Καστοριάς και ο εξεταζόμενος εξοχικός ναός της Λεύκης. Υπάρχουν επίσης πολλές αξιόλογες ιερές εικόνες του σε άλλους ναούς της περιοχής.

Δίπλα ακριβώς απ΄ τον παρουσιαζόμενο ναό του Αγίου Χαραλάμπους, στη ρίζα ενός πελώριου πλάτανου, υπάρχει μία αγιασματική πηγή και η αντίστοιχή της κρήνη. Το αγίασμά τους αναγνωρίζεται απ΄ τους πιστούς Καστοριανούς, ότι θεραπεύει πολλές ασθένειες, κυρίως δε τους πονοκεφάλους των γυναικών και γι΄ αυτό πολλές ευσεβείς κυρίες κρεμούν εκεί τα κεφαλομάντηλά τους για να ιαθούν απ' τον Άγιο.

Περαίνοντας τη σύντομη παρουσίαση του εξοχικού ναού τού Αγίου Χαραλάμπους ενορίας Λεύκης σημειώνουμε, ότι οι πιστοί χριστιανοί που τον επισκέπτονται ανάβουν εκεί το κερί τους, προσεύχονται στον Πανάγαθο Θεό μας και κατόπιν αγναντεύουν με θαυμασμό ολόκληρο το οροπέδιο της Μεσοποταμίας και την πανύψηλη οροσειρά της Πίνδου.

Απολυτίκιον αγίου Χαραλάμπους ( + 10 Φεβρουαρίου).

Ως στύλος ακλόνητος, της Εκκλησίας Χριστού, και λύχνος αείφωτος της οικουμένης σοφέ, εδείχθης Χαράλαμπε· έλαμψας εν τω κόσμω, δια του μαρτυρίου, έλυσας των ειδώλων, την σκοτόμαιναν μάκαρ. Διό εν παρρησία Χριστώ, πρέσβευε σωθήναι ημάς.

Η Παναγία Παραμυθία η Βατοπαιδινή. Η εικόνα της στη Λάγουρα Άργους Ορεστικού {μέσα του 19ου αι.}

Η Παραμυθία = Η Προτρέπουσα εις σωτηρίαν.

Το μικρό χωριό Λάγουρα Καστοριάς βρίσκεται τρία περίπου χιλιόμετρα έξω απ’ το Άργος Ορεστικό, στη νότια πλευρά του, και αποτελεί σήμερα έναν ολιγάνθρωπο συνοικισμό αυτού. Το εν λόγω χωριό συγκροτήθηκε πιθανότατα περί τα τέλη του 18^ου – αρχές του 19^ου αιώνα, από Βλάχους κτηνοτρόφους της Μοσχόπολης, οι οποίοι έκτισαν τότε και τον μοναδικό ναό του, που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός αυτός είναι σχετικώς μικρών διαστάσεων και διαθέτει στο εσωτερικό του τρεις φορητές εικόνες παλαιότερές του, χρονολογούμενες στον 17^ο και 18^ο αιώνα, που μεταφέρθηκαν εκεί μάλλον απ’ τη Μοσχόπολη. Έχει επίσης εντός του, ο ίδιος ναός, ένα λιτό τέμπλο και αρκετές εικόνες τού 1853, λίγες τοιχογραφίες του έτους 1875, και δύο – τρεις μικρές εικόνες, που είναι έργα λαϊκού αγιογράφου των μέσων του 19^ου αιώνα.

Απ’ τις προαναφερόμενες λαϊκότροπες εικόνες του 19^ου αιώνα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για τον θεματικό της τύπο και για το αντίστοιχό του νοηματικό περιεχόμενο, είναι η Παναγία Παραμυθία η Βατοπαιδινή. Πρόκειται για ένα έργο μικρών διαστάσεων και μέτριας καλλιτεχνικής αξίας, που έχει καταστραφεί μερικώς στο κάτω άκρο του. Η εικόνα αυτή παρουσιάζει τη Θεοτόκο σε προτομή, να έχει γερμένη δεξιά τη φωτοστεφανωμένη κεφαλή της, να κρατάει στην αριστερή αγκαλιά της τον μικρό Χριστό και να πιάνει σφιχτά με τη δεξιά της παλάμη τον καρπό του αντίστοιχου χεριού του Κυρίου, που είναι σηκωμένο στο ύψος του προσώπου της.

Η πρωτότυπη εικόνα της Παναγίας Παραμυθίας είναι μία υψηλόπνοη τοιχογραφία, που φιλοτεχνήθηκε από έναν άξιο αγιογράφο κατά τον 14^ον αιώνα στον εξωνάρθηκα τού Καθολικού της Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους, Αρχικώς, η εν λόγω τοιχογραφία παρουσίαζε τη Θεοτόκο, πιθανότατα, κατά τον τύπο της Οδηγήτριας, δηλαδή σε προτομή, να κρατάει στην αγκαλιά με το αριστερό της χέρι τον μικρό Χριστό και να έχει τη δεξιά της παλάμη υψωμένη και απλωμένη προς Αυτόν (τον Χριστό), σε οδηγητική – κατευθυντική – παροτρυντική θέση. Κάποιο πρωινό της

μνημονευόμενης χρονικής περιόδου, η περιγραφόμενη τοιχογραφία της Ιεράς μονής Βατοπαιδίου, αυτομεταλλάχτηκε μορφολογικά, κατά θαυματουργικό τρόπο, και διαφοροποιήθηκε ριζικά ως προς το συμβολικό της περιεχόμενο. Οι ακριβείς συνθήκες κάτω απ’ τις οποίες έγινε η συγκεκριμένη μεταλλαγή και η νέα μορφή που πήρε η όλη σύνθεση της εξεταζόμενης εικόνας παρουσιάζονται στην παρακάτω ηλεκτρονική διεύθυνση:

https://www.monastiriaka.gr/panagia-paramythia-iera-megisti-moni-vatopaidiou-n-15538.html

Κλείνοντας την περιγραφή της εξεταζόμενης εικόνας της Λάγουρας, σημειώνουμε, ότι πρόκειται για μία λαϊκότροπη εικόνα, που είναι μικρή μεν σε μέγεθος και καλλιτεχνική αξία, αλλά πολύ μεγάλη σε πνευματικό περιεχόμενο, δηλαδή στο θεολογικό στοιχείο που κυρίως επιζητείται να διαθέτει η κάθε μία απ’ τις λατρευτικές μας εικόνες. Τέλος, τονίζουμε, ότι η παρουσία της εικόνας αυτής στη Λάγουρα δηλώνει ενδεικτικά τους μακροχρόνιους και ακατάλυτους πνευματικούς δεσμούς που υπάρχουν μεταξύ της Καστοριάς και της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα ομοθεματικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου, η οποία δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα Καστοριανός Πολίτης, αριθμ. Φύλλ 174 / 20 – 1 - 2006.

Δέκα λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα από τον Γέρμα Καστοριάς {ομάδα α΄}

1) Ο λύκος, η αλεπού και το μέλι:
http://germaskastorias.blogspot.com/2013/12/blog-post_21.html
2) Το πουλί “η Κιούρω”:
http://germaskastorias.blogspot.com/2012/05/blog-post.html
3) Το πλαστήρι και το σκουτέλι:
http://germaskastorias.blogspot.com/2013/12/blog-post_3523.html
4) Η γυναίκα του αγωγιάτη και ο γείτονας: http://germaskastorias.blogspot.com/2014/01/blog-post.html
5) Οι τρεις συνυφάδες και ο γκαβοκαλόγερος: http://germaskastorias.blogspot.com/2013/12/blog-post_2265.html
6) Η αγιάτρευτη πληγή της αρκούδας: http://germaskastorias.blogspot.com/2014/02/blog-post.html
7) Η Παναγία και το αρνάκι:
http://germaskastorias.blogspot.com/2015/01/blog-post.html
8) Οι 40 δράκοι και ο καπάτσος υπηρέτης τους: http://germaskastorias.blogspot.com/2014/07/blog-post.html
9) Η νεαρή κοπέλα που επέρδετο συχνά:
http://germaskastorias.blogspot.com/2014/07/blog-post_18.html
10) Άμα το θέλει η γυναίκα:
http://germaskastorias.blogspot.com/2014/06/blog-post.html

Σημείωση. Τα παρουσιαζόμενα 10 λαϊκά παραμύθια και ιστορήματα συνέλεξε και κατέγραψε ο δάσκαλος Γιώργος Τ. Αλεξίου. Προσεχώς θα δημοσιευτεί και έτερος κατάλογος ανάλογων παραμυθιών.

Παναγία, "Η των απελπισμένων μόνη ελπίς". Η εικόνα της σε ναό της Καστοριάς (18ος αιών)

 “Θεόνυμφε Δέσποινα,

η των απελπισμένων μόνη ελπίς,

και των πολεμουμένων βοήθεια”.

Η Καστοριά έχει πολλούς βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς, που αποτελούν σπουδαία θρησκευτικά κι εθνικά μνημεία της πατρίδας μας. Οι εν λόγω ναοί διαθέτουν στην πλειονότητά τους αξιόλογες τοιχογραφίες, ωραία ξυλόγλυπτα τέμπλα και πολυσήμαντες φορητές εικόνες. Μία απ’ αυτές τις εικόνες είναι και η εδώ εξεταζόμενη της Παναγίας Παιδιοκρατούσας – Οδηγήτριας, που βρίσκεται στο τέμπλο του μεταβυζαντινού ναού Αγίων Αναργύρων της συνοικίας Ντολτσού Καστοριάς (19^ος αι.;),^,και που φέρει την επιγραφή “Η των απελπισμένων μόνη ελπίς ”.

Η περιγραφόμενη εικόνα της παιδιοκρατούσας Θεοτόκου ανήκει, ως προαναφέρθηκε, στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, καθόσον παρουσιάζει τη μητέρα του Κυρίου μας, αλλά και όλων των Χριστιανών, να εκτείνει τη δεξιά της χείρα και να δείχνει και οδηγεί τους πιστούς προς τον Υιόν της Χριστό, που αποτελεί τη μόνη οδό της σωτηρίας τους, τον οποίον (Χριστό) κρατάει στοργικά στην αγκαλιά της^.

Η συμβολική σημασία που έχει και το υψηλό νόημα που απτοποιεί και κοινοποιεί η προαναφερόμενη κίνηση του χεριού της Αειπάρθενης, γενικά στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, συμπληρώνονται κι ενισχύονται στην εξεταζόμενη καστοριανή παράστασή της και από την εμπνευσμένη επιγραφή «Η των απελπισμένων μόνη ελπίς», που πλαισιώνει το σεπτό πρόσωπό της και τη χαρακτηρίζει επιτυχώς. Σύμφωνα με την εν λόγω επιγραφή, αλλά και γενικότερα με τη σχετική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, η Θεοτόκος αποτελεί τη μόνη ελπίδα σωτηρίας όλων των απελπισμένων ανθρώπων, διότι μόνον αυτή βρίσκεται στα δεξιά του φιλάνθρωπου Υιού της, δίπλα στον ουράνιο θρόνο του, μεσιτεύει με παρρησία υπέρ αυτών (των απελπισμένων) και δέεται διαρκώς για την ενίσχυση και τη σωτηρία τους. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, ο θεόπνευστος υμνωδός που συνέταξε την «Ακολουθία Παρακλητικού Κανόνος εις την υπεραγίαν Θεοτόκον», μας προτρέπει στο πρώτο τροπάριό της να πράξουμε πάραυτα όλοι εμείς οι χριστιανοί τα εξής:

Θεοτοκίον. Ήχος δ΄. Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ.

Τη Θεοτόκω εκτενώς νυν προσδράμωμεν αμαρτωλοί και ταπεινοί

και προσπέσωμεν εν μετανοία, κράζοντες εκ βάθους ψυχής,

Δέσποινα βοήθησον, εφ ημίν σπλαγχνισθείσα,

σπεύσον απολλύμεθα υπό πλήθους πταισμάτων,

μη αποστρέψης σους δούλους κενούς,

σε γαρ και μόνην ελπίδα κεκτήμεθα.

Στον ίδιο Παρακλητικό Κανόνα υπάρχουν και αρκετά άλλα υπέροχα τροπάρια ανάλογου περιεχομένου, μεταξύ των οποίων είναι και τα παρακάτω παρατιθέμενα, σε μετάφραση του Αρχιμανδρίτου Ιγνατίου Δ. Σωτηριάδου:

Τροπάρια Θεομητορικής Ακολουθίας της Παράκλησης.

Υπεραγία του Θεού Μητέρα, σώσε μας!

Γιάτρεψε, ω Παρθένε, την αρρώστια της ψυχής μου

και του σώματός μου τους πόνους,

για να σε δοξάζω, ω Γεμάτη από χάρη.

Ώ του Θεού Μητέρα, που για μας γέννησες το Χριστό Σωτήρα,

καταδέξου να θεραπεύσεις των σωμάτων την ατονία

και των ψυχών την αρρώστια,

εκείνων που με αγάπη εγκαταλείπονται στη θεία σου προστασία.

Οι επιθέσεις των πειρασμών ολόκληρο μ’ αναστατώνουν

και την ψυχή μου με μεγάλη αποθάρρυνση γεμίζουν,

ώ Παρθένε πάναγνη, παραχώρησε λίγη ειρήνη στην ψυχή μου,

την ειρήνη εκείνη που δώρο είναι του Γιου σου.

Ώ του Θεού Μητέρα για κάθε ύμνο άξια,

μ’ επιείκεια τα μάτια σου στρέψε

προς τη βαριά του σώματός μου την αρρώστια

και της ψυχής μου τις πληγές γιάτρεψε.

Απ’ τ’ αμαρτήματά μου τ’ αναρίθμητα

είναι άρρωστο και το σώμα και η ψυχή μου,

σε σένα καταφεύγω, ώ Γεμάτη από χάρη,

ώ των απελπισμένων ελπίδα,

σπεύσε να με βοηθήσεις.

Ώ Κυρία, του Λυτρωτή Μητέρα,

δέξου των δούλων σου τις ικεσίες,

πρέσβευε προς εκείνον που από σένα γεννήθηκε,

ώ Βασίλισσα του κόσμου, γίνε Μεσίτριά μας.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο αποτελεί μικρό απόσπασμα εκτενέστερης ομοθεματικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου.

Δυάδες [ ζεύγη ] ιερών εικόνων συναφούς θεματολογίας σε τρεις ναούς χωριών της Καστοριάς.

«Εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εκ της ρίζης αναβήσεται»
(Ησ. 11, 1).


α) Εικόνα των Χριστουγέννων: “Η Ρίζα του Ιεσσαί”.
β) Εικόνα του Πάσχα: “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”.

Η βυζαντινή εικονογραφία περιλαμβάνει, ως γνωστόν, πολλές εμπνευσμένες, πολυσήμαντες και θαυμαστές παραστάσεις, που είναι αποτυπωμένες, κατά περίπτωση, σε φορητές εικόνες, σε τοιχογραφίες, σε ψηφιδωτά, σε ποικίλα έντυπα, σ' εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα κ. ά. Οι ιερές εικόνες που φέρουν στην όψη τους δύο απ' αυτές τις παραστάσεις, αντιστοίχως, και συγκεκριμένα, την ονομαζόμενη “Ρίζα του Ιεσσαί” και τη λεγόμενη “Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος”, αναγνωρίζονται ως εικονιστικό ζεύγος, επειδή συγγενεύουν ως προς την αλληγορία τού πνευματικού περιεχομένου τους και ως προς την παρουσία φυτόμορφων βασικών στοιχείων τους. Τέτοια ζεύγη φορητών εικόνων πλαισιώνουν πολλάκις την Ωραία Πύλη αρκετών ναών μας και προκαλούν με τη σχεδιαστική πρωτοτυπία, την εμφανισιακή αναλογικότητα, την ουρανόφαντη ομορφιά και το θεολογικό πλούτο των θεμάτων τους την ιδιαίτερη προσοχή και το έντονο ενδιαφέρον των Χριστιανών.

Οι προαναφερόμενες δύο υψηλόπνοες παραστάσεις (θέματα) της βυζαντινής εικονογραφίας εξετάζονται ακολούθως:

1) Η παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί”. Περιγραφή της.

Η εικονιστική παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, έχει περιγραφικά ως εξής: Στο κάτω μέρος της εικαστικής σκηνής απεικονίζεται ξαπλωμένος στο έδαφος ο γέρων Ιεσσαί, που ήταν πατέρας του Δαβίδ και προπάτορας του Ιησού Χριστού. Απ' το σώμα του φύεται ένα απροσδιόριστο δέντρο, συμβολικό τού γενεαλογικού δέντρου της ενσάρκωσης τού Ιησού Χριστού. Στην κορυφή του δέντρου εικονίζεται η Παναγία κρατώντας στην αγκαλιά της “εν είδει” άνθους τον Χριστό παιδίον. Εκατέρωθεν της Παναγίας και του μικρού Χριστού, στα κλαδιά τού δέντρου, απεικονίζονται κατά γενεαλογική σειρά, εκ των κάτω προς τα άνω, οι προπάτατορες του θεομνήστορα Ιωσήφ και οι προφήτες που προανήγγειλαν την γέννηση του Κυρίου απ' την Παρθένο Μαρία. Στην κορυφή της όλης σκηνής είναι εικονισμένος σε σμικρογραφία κι ευλογών ο Ιησούς Χριστός με τη μορφή του “Παλαιού των Ημερών”, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός που είναι απερίγραπτος.

Η παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί” είναι ασφαλώς Χριστουγεννιάτικη, θεωρείται δε ότι αποδίδει εικαστικά τον ακολούθως παρατιθέμενο σε κείμενο και μετάφραση χριστουγεννιάτικον ύμνο:

Ωδή δ΄ Καταβασιών των Χριστουγέννων.

Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί, και άνθος εξ αυτής, Χριστέ, εκ της Παρθένου ανεβλάστησας, εξ όρους ο αινετός, κατασκίου δασέος, ήλθες σαρκωθείς εξ απειράνδρου, ο άυλος και Θεός. Δόξα τη δυνάμει Σου Κύριε.

Απόδοση στη Νέα Ελληνική.

Χριστέ, βλάστησες από την Παρθένο σαν λουλούδι από το κλαδί, που προήλθε από τη ρίζα του Ιεσσαί, ο άυλος Θεός, τον οποίον υμνούν τα πάντα, ήρθες στον κόσμο παίρνοντας σάρκα από την παρθένο που δεν γνώρισε άνδρα, σαν από πυκνόφυτο και σκιερό βουνό. Δόξα, λοιπόν, αρμόζει στη δύναμή Σου, Κύριε.

2) Η παράσταση “Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος”.

Η εικονιστική παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος” είναι ιδιόμορφη και σπανιοσυναντόμενη. Αποτελεί εμπνευσμένη σύνθεση και αρμονικό συνδυασμό βασικών στοιχείων από δύο σημαντικές παραστάσεις, τις γνωστές με τις αντίστοιχες ονομασίες “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και “Χριστός η Άμπελος”. Η πρώτη απ' αυτές τις παραστάσεις παρουσιάστηκε ήδη. Η δεύτερη (παράσταση) εξ αυτών απτοποιεί και προβάλλει μία απ' τις γνωστότερες παραβολές του Ευαγγελίου, που εμφανίζει αλληγορικά τον Κύριο ως την Άμπελο την αληθινή (Ιωάν. Ιε΄, 1-17), και που ίσως είναι η πλέον σημαντική εξ απόψεως λειτουργικού και μυστηριακού περιεχομένου.

Το υψηλόπνοο κείμενο αυτής της εν λόγω παραβολής έχει σε Νεοελληνική ερμηνευτική απόδοση ως εξής:

Ο Ιησούς Χριστός είναι η άμπελος η αληθινή (Ιωάν. Ιε΄, 1-17).

“Εγώ είμαι η αληθινή κληματαριά (και όχι η παλαιά και άκαρπος άμπελος της Εβραϊκής συναγωγής, την οποίαν ο Πατήρ μετέφερε από την Αίγυπτον και εφύτευσεν εδώ, όπως λέγει και ο ψαλμωδός). Εγώ είμαι η αληθινή άμπελος και ο Πατήρ μου είναι ο αμπελουργός.

Κάθε κλήμα, που είναι ενωμένο με εμέ, αλλά δεν φέρει καρπόν, το κόβει και το αφαιρεί ο Πατήρ. Κάθε κλήμα, το οποίον φέρει καρπόν, το καθαρίζει και το περιποιείται, διά να φέρη περισσότερον καρπόν. (Κάθε άνθρωπον, που λέγει ότι πιστεύει εις εμέ, αλλά δεν έχει ως καρπόν της πίστεώς του την αρετήν, τον αποκόπτει και τον αποχωρίζει από έμενα ο Πατήρ. Εξ αντιθέτου, τον πιστόν, που έχει έργα αρετής, τον φωτίζει, τον ενισχύει, τον καθαρίζει, ώστε να κάμη περισσότερα ενάρετα έργα).

Και σεις, χάρις εις την διδασκαλίαν που σας έχω διδάξει, είσθε καθαροί, είσθε σαν πνευματικά κλήματα περιποιημένα και καρποφόρα.

Μείνετε, λοιπόν, ενωμένοι με εμέ και εγώ με σας. 'Οπως το κλήμα δεν ημπορεί από τον εαυτόν του να φέρη καρπόν, εάν δεν μείνη ενωμένον με την κληματαριά, έτσι και σεις δεν ημπορείτε να πράττετε έργα αρετής, εάν δεν μείνετε ενωμένοι με εμέ.

Εγώ είμαι η κληματαριά και σεις είσθε τα κλήματα. Εκείνος που μένει ενσωματωμένος εις εμέ και εγώ εις αυτόν, αυτός και μόνον φέρνει πολύν καρπόν. Διότι χωρίς εμέ, χωρίς την σωτήριον χάριν μου και την ζωτικήν ενέργειάν μου, δεν ημπορείτε να κάνετε τίποτε το αγαθόν.

Όποιος δεν μείνει ενωμένος μαζή μου, έχει ήδη πεταχθή έξω, όπως το άχρηστο κλήμα και θα ξηραθή και όπως οι άνθρωποι μαζεύουν τα κομμένα κλήματα, τα ρίπτουν στο πυρ και τα καίουν, έτσι και εκείνοι, που χωρισμένοι από εμέ μένουν άκαρποι και άχρηστοι, θα ριφθούν από τους αγγέλους στο πυρ της αιωνίου κολάσεως.

Εάν μείνετε ενωμένοι μαζή μου και τα λόγια μου μείνουν ως θησαυρός της καρδιάς σας και κατεύθυνσις εις την ζωήν σας, κάθε τι αγαθόν που θέλετε, ζητήσατέ το και θα γίνη προς χάριν σας.

Αυτή είναι η δόξα του Πατρός μου, να φέρετε σεις πολλούς καρπούς αρετής και να γίνετε άξιοι μαθηταί μου".

(Η ερμηνευτική απόδοση του κειμένου ελήφθη απ΄ το Διαδίκτυο).

Περιγραφή της παράστασης “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”.

Στο κάτω μέρος της εν λόγω εικαστικής σκηνής απεικονίζεται ξαπλωμένος στο έδαφος ο γέρων Ιεσσαί, ο πατέρας του Δαβίδ και προπάτορας του Ιησού Χριστού. Απ' το σώμα του φύεται ένα δέντρο, συμβολικό τού γενεαλογικού δέντρου τής ενσάρκωσης τού Ιησού Χριστού, που στην προκειμένη περίπτωση είναι μία άμπελος. Στην κορυφή τού δέντρου εικονίζεται ο Ιησούς Χριστός,

φωτοστεφανωμένος, καθισμένος μεγαλοπρεπώς σε ηγεμονικό θρόνο, και, κατά περίπτωση, ως Βασιλεύς Βασιλευόντων με αντίστοιχο στέμμα, ως Αρχιερέας με ανάλογη αμφίεση, και ως Διδάσκαλος ενδεδυμένος με χιτώνα και ιμάτιο. Εικονίζεται επίσης ο Κύριος να ευλογεί με το δεξί Του χέρι και να κρατάει ανοιχτό Ευαγγέλιο στο αριστερό, όπου αναγράφεται ανάλογο εδάφιο, όπως το γνωστό «Εγώ ειμί η Άμπελος…» (Ιωάν. ιε΄, 5), ή το συγγενικό του «Ο δεχόμενος υμάς Εμέ δέχεται, και ο Εμέ δεχόμενος δέχεται Τον αποστείλαντά με.» (Ματθ. Ι΄ 40), που σηματοδοτεί κι εκφράζει άριστα με λέξεις την αντίστοιχη παράσταση.

Απ' τον ξυλώδη κορμό του υπόψη συμβολικού δέντρου - αμπέλου φύονται δύο λεπτές κληματίδες, που ανέρχονται και πλαισιώνουν εξωτερικά τις δύο κάθετες πλευρές τής εικόνισης. Η κάθε μία απ' τις εν λόγω κληματίδες διαθέτει έξι κλαδίσκους, οι οποίοι συστρέφονται κυκλικά και σχηματίζουν επάλληλους μικρούς δίσκους, όπου εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές και άλλοι δύο Απόστολοι (έξι προτομές τους στην κάθε πλευρά της εικόνας).

Στην κορυφή της εικόνας είναι αγιογραφημένος ο Ιησούς Χριστός με τη μορφή του “Παλαιού των Ημερών”, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός, ο Οποίος, ως προαναφέρθηκε ήδη, είναι απερίγραπτος και δεν δύναται να εικονιστεί.

Η συμβολική απεικόνιση της Αμπέλου στην περιγραφόμενη εικονιστική σκηνή παραπέμπει τους πιστούς Χριστιανούς στο Μυστικό Δείπνο του Κυρίου και στη Θεία Μετάληψη, καθότι απ' την άμπελο προέρχεται ο οίνος της Θείας Ευχαριστίας. Επίσης, η εικόνιση του Ιησού Χριστού με τη μορφή και αμφίεση του “Βασιλέως των Βασιλευόντων”, ή του “Μεγάλου Αρχιερέως”, ή του ουράνιου “Διδασκάλου” τους μεταφέρει νοερά (τους πιστούς) στη Δευτέρα Παρουσία Του και στην καινούρια εποχή της 8ης ημέρας, την οποίαν κατ΄εξοχήν αντιπροσωπεύει το Πάσχα. Βάσει αυτών των συμβολισμών η εξεταζόμενη εικόνιση (: θέμα εικονογραφίας) θεωρείται και είναι Πασχάλεια.

Κλείνοντας τη σύντομη αναφορά στο ζεύγος των ιερών εικόνων με τα θέματα, “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”, αντιστοίχως, σημειώνουμε ότι συσχετίζονται μεταξύ τους, συνδιαλέγονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Σημειώνουμε επίσης, ότι τρία ομότυπα ζεύγη φορητών εικόνων βρίσκονται και πλαισιώνουν την Ωραία Πύλη στους ιερούς ναούς, α) Κοιμήσεως Θεοτόκου Λιθιάς Καστοριάς, έτους 1850, β) Αγίου Δημητρίου Λιθιάς, του 19ου αιώνα, και γ) Αγίου Κωνσταντίνου Οξυάς Καστοριάς, έτους 1885. Αυτές οι έξι πανέμορφες εικόνες (τρία ζεύγη) των εν λόγω τριών αξιόλογων ναών της Καστοριάς αποτελούν, σύμφωνα με τους ειδικούς θεολόγους, ευρύχωρα “ταμεία” και άριστους “κήρυκες” των αληθειών τής Ορθοδοξίας, κι ένεκα τούτων δικαίως προσελκύουν το έντονο ενδιαφέρον των ευσεβών και φιλόκαλων χριστιανών και προκαλούν τον διαρκή θαυμασμό τους.

Γιώργος Τ. Αλεξίου.

Το όμορφο χωριό Οξυά Καστοριάς.