Η Μάχη της Καστοριάς (ή Πελαγονίας) μεταξύ Αυτοκρατορίας της Νικαίας και Δεσποτάτου της Ηπείρου (1259 μ.Χ.)

Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος,
νικητής στη μάχη της Καστοριάς (έτ. 1259).

Το έτος 1204 μ. Χ. οι Φράγκοι της Δ' Σταυροφορίας όρμησαν εναντίον της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη. Η πτώση της Βασιλεύουσας συμπαρέσυρε μαζί της και ολόκληρη την αυτοκρατορία, η οποία κατακερματίστηκε σε Ελληνικά Κράτη και δεσποτάτα, και σε φράγκικα φέουδα και πριγκιπάτα.

Τα σπουδαιότερα απ’ τα δημιουργηθέντα βασίλεια ήταν τρία Ελληνικά: Η αυτοκρατορία της Νικαίας, η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου, και τρία φράγκικα: Η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, το Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης και το πριγκιπάτο της Αχαΐας.

Στα ελληνικά Κράτη εμφανίστηκε αμέσως μετά την ίδρυση τους, μια γοργή και ευεξήγητη αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Ταυτόχρονα, οι ιδρυτές αυτών των Κρατών, όπως μετέπειτα και οι διάδοχοί τους αυτοκράτορες και δεσπότες, έθεσαν ως πρώτο μέλημα και κύρια επιδίωξη τους την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την επανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την ανακατάληψη αυτή όμως ο καθένας την προόριζε αποκλειστικά και μόνο για τον εαυτόν του. Για τον λόγο αυτόν, αντί να ενώσουν τις προσπάθειές τους, ήλθαν πολλές φορές σε ρήξη και αποδύθηκαν σε ολέθριες για τον Ελληνισμό πολεμικές συγκρούσεις.

Το μοναστήρι Παναγίας Μαυριώτισσας.

Το ευεργέτησαν, ο  Μιχαήλ Παλαιολόγος

και ο  αδελφός του Ιωάννης.

Η σπουδαιότερη απ’ τις συγκρούσεις αυτές έγινε το 1259 μ.Χ., δύο χρόνια πριν απ’ την απελευθέρωση της Βασιλεύουσας, ανάμεσα στον αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο και το Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β' Άγγελο. Η τελική μάχη μεταξύ των δύο Ελλήνων βασιλέων και των συμμάχων τους δόθηκε κάπου πολύ κοντά στην Καστοριά, στην ονομαζόμενη τότε πεδιάδα της Πελαγονίας. Η πεδιάδα αυτή με το αλλότριο όνομα, (η ανιστόρητη και άσχετη μετονομασία συνηθίζονταν πολύ κατά τη Βυζαντινή εποχή), ήταν το σημερινό οροπέδιο Άργους Ορεστικού - Μεσοποταμίας.

Στο οροπέδιο της Ορεστίδας λοιπόν και στην απροσδιόριστη σήμερα τοποθεσία "Βορίλα λόγγος", λίγο έξω απ’ την Καστοριά, η οποία αποτελούσε το ορμητήριο των Ηπειρωτών, παρατάχτηκαν οι δύο αντίπαλοι στρατοί. Απ’ το ένα μέρος ο στρατός της Νίκαιας, που είχε στις τάξεις του και τμήματα Τούρκων, Κομάνων και Σλαύων, και από το άλλο ο στρατός του Δεσπότη της Ηπείρου και των συμμάχων του, του βασιλιά της Σικελίας Maufred και του πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουΐνου.

Οι τοιχογραφίες του Μιχαήλ Παλαιολόγου

και του αδελφού του Ιωάννη  (ακέφαλες σήμερα)

στη Μαυριώτισσα.

'Οπως αναφέρουν οι ιστορικές πηγές, η σύγκρουση ήταν σφοδρή και πολυαίμακτη. Ο στρατός της Νίκαιας, κάτω απ’ τις διαταγές του αυτοκράτορα Μιχαήλ και του αδελφού του αρχιστράτηγου Ιωάννη, συνέτριψε τις αντίπαλες δυνάμεις των. τριών συμμάχων. Οι ελαφρά οπλισμένοι Βιθυνοί, Σλαύοι και υπόλοιποι στρατιώτες της Ανατολής κατέκοψαν τους βαριά οπλισμένους ιππότες της Δύσης και μάλιστα συνέλαβαν αιχμάλωτο στις Βρεσθενές, το σημερινό χωριό Αυγή Καστοριάς, τον πρίγκιπα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουΐνο.

Η μάχη της Καστοριάς υπήρξε αποφασιστική για την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αμέσως μετά την νίκη του, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος περιόρισε τις κτήσεις τού Δεσπότου της Ηπείρου στο κληρονομικό του έδαφος, ενώ ταυτόχρονα παρέλαβε απ’ τον αιχμάλωτο Γουλιέλμο Βιλλεαρδουΐνο, σαν λύτρα για την απελευθέρωση του, τρία ισχυρά κάστρα της Πελοποννήσου: "Το Κάστρο της Μονεμβασιάς και της μεγάλης Μάνης  και τρίτον κι ομορφότερον του Μυζηθρά το Κάστρο ν".

Το τελευταίο Κάστρο ήταν ο θρυλικός Μυστράς, που έγινε αργότερα η πρωτεύουσα του ομώνυμου Βυζαντινού Δεσποτάτου.

Ο ναός των Ταξιαρχών, όπου οι παραστάσεις της

 Ειρήνης Παλαιολογίνας και του γιού της Ιωάννη Ασάν.

 Μετά τις επιτυχίες του αυτές ο Μιχαήλ Η' απερίσπαστος έστρεψε την προσοχή του προς την Κωνσταντινούπολη, την οποίαν και ανέκτησε σης 25 Ιουλίου 1261.

Η μάχη της Πελαγονίας όμως δεν υπήρξε καθοριστική μόνο για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, αλλά και για την τύχη της Καστοριάς. Ευθύς μετά τη νίκη του ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος εισήλθε θριαμβευτής στην πόλη μας και τοποθέτησε διοικητή της τον Ιωάννη Ασάν, που ήταν γιός της κόρης του Ειρήνης και του πρώην Βασιλιά της Βουλγαρίας Ασάν. Οι προσωπογραφίες του Ιωάννη Ασάν και της μητέρας του Ειρήνης Παλαιολογίνας, σώζονται μέχρι σήμερα στους Ταξιάρχες της Μητρόπολης, στην πρόσοψη του ναού κι εκατέρωθεν του Αρχάγγελου Μιχαήλ.

Ο Ιωάννης Ασάν και η Ειρήνη Παλαιολογίνα
εκατέρωθεν των ποδών του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Προς τους Καστοριανούς οι δύο αδελφοί Παλαιολόγοι φέρθηκαν ιδιαίτερα φιλικά. Τους παραχώρησαν πολλά προνόμια και πρόσφεραν στις εκκλησίες τους πολύτιμα δώρα. Ιδιαίτερα όμως ευεργέτησαν το μοναστήρι της Μαυριώτισσας, ίσως γιατί απέναντι του να έγινε η ιστορική μάχη, ή να συνέπεσε η νίκη τους με τη γιορτή του 15αύγουστου. Απόδειξη της μεγάλης εύνοιας των δυο νικητών βασιλέων προς το εν λόγω μοναστήρι αποτελούν οι δύο αυτοκρατορικές μορφές τους που απεικονίζονται στον εξωτερικό τοίχο του ναού της Παναγίας. Τα εν λόγω μισοκατεστραμμένα πορτραίτα του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου και του αδελφού του Μέγα Δομέστικου Ιωάννου, ενθυμίζουν στον επισκέπτη - προσκυνητή της Μαυριώτισσας, εκτός των άλλων, και τη μεγάλη νίκη των παλαιολόγων, του έτους 1259, στη φοβερή μάχη της Καστοριάς.

(Κείμενο του Γιώργου Αλεξίου).



Η Παναγία η Πελαγονίτισσα, έτ. 1421.