Παναγία, "Η των απελπισμένων μόνη ελπίς". Η εικόνα της σε ναό της Καστοριάς (18ος αιών)

 “Θεόνυμφε Δέσποινα,

η των απελπισμένων μόνη ελπίς,

και των πολεμουμένων βοήθεια”.

Η Καστοριά έχει πολλούς βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς, που αποτελούν σπουδαία θρησκευτικά κι εθνικά μνημεία της πατρίδας μας. Οι εν λόγω ναοί διαθέτουν στην πλειονότητά τους αξιόλογες τοιχογραφίες, ωραία ξυλόγλυπτα τέμπλα και πολυσήμαντες φορητές εικόνες. Μία απ’ αυτές τις εικόνες είναι και η εδώ εξεταζόμενη της Παναγίας Παιδιοκρατούσας – Οδηγήτριας, που βρίσκεται στο τέμπλο του μεταβυζαντινού ναού Αγίων Αναργύρων της συνοικίας Ντολτσού Καστοριάς (19^ος αι.;),^,και που φέρει την επιγραφή “Η των απελπισμένων μόνη ελπίς ”.

Η περιγραφόμενη εικόνα της παιδιοκρατούσας Θεοτόκου ανήκει, ως προαναφέρθηκε, στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, καθόσον παρουσιάζει τη μητέρα του Κυρίου μας, αλλά και όλων των Χριστιανών, να εκτείνει τη δεξιά της χείρα και να δείχνει και οδηγεί τους πιστούς προς τον Υιόν της Χριστό, που αποτελεί τη μόνη οδό της σωτηρίας τους, τον οποίον (Χριστό) κρατάει στοργικά στην αγκαλιά της^.

Η συμβολική σημασία που έχει και το υψηλό νόημα που απτοποιεί και κοινοποιεί η προαναφερόμενη κίνηση του χεριού της Αειπάρθενης, γενικά στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, συμπληρώνονται κι ενισχύονται στην εξεταζόμενη καστοριανή παράστασή της και από την εμπνευσμένη επιγραφή «Η των απελπισμένων μόνη ελπίς», που πλαισιώνει το σεπτό πρόσωπό της και τη χαρακτηρίζει επιτυχώς. Σύμφωνα με την εν λόγω επιγραφή, αλλά και γενικότερα με τη σχετική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, η Θεοτόκος αποτελεί τη μόνη ελπίδα σωτηρίας όλων των απελπισμένων ανθρώπων, διότι μόνον αυτή βρίσκεται στα δεξιά του φιλάνθρωπου Υιού της, δίπλα στον ουράνιο θρόνο του, μεσιτεύει με παρρησία υπέρ αυτών (των απελπισμένων) και δέεται διαρκώς για την ενίσχυση και τη σωτηρία τους. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, ο θεόπνευστος υμνωδός που συνέταξε την «Ακολουθία Παρακλητικού Κανόνος εις την υπεραγίαν Θεοτόκον», μας προτρέπει στο πρώτο τροπάριό της να πράξουμε πάραυτα όλοι εμείς οι χριστιανοί τα εξής:

Θεοτοκίον. Ήχος δ΄. Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ.

Τη Θεοτόκω εκτενώς νυν προσδράμωμεν αμαρτωλοί και ταπεινοί

και προσπέσωμεν εν μετανοία, κράζοντες εκ βάθους ψυχής,

Δέσποινα βοήθησον, εφ ημίν σπλαγχνισθείσα,

σπεύσον απολλύμεθα υπό πλήθους πταισμάτων,

μη αποστρέψης σους δούλους κενούς,

σε γαρ και μόνην ελπίδα κεκτήμεθα.

Στον ίδιο Παρακλητικό Κανόνα υπάρχουν και αρκετά άλλα υπέροχα τροπάρια ανάλογου περιεχομένου, μεταξύ των οποίων είναι και τα παρακάτω παρατιθέμενα, σε μετάφραση του Αρχιμανδρίτου Ιγνατίου Δ. Σωτηριάδου:

Τροπάρια Θεομητορικής Ακολουθίας της Παράκλησης.

Υπεραγία του Θεού Μητέρα, σώσε μας!

Γιάτρεψε, ω Παρθένε, την αρρώστια της ψυχής μου

και του σώματός μου τους πόνους,

για να σε δοξάζω, ω Γεμάτη από χάρη.

Ώ του Θεού Μητέρα, που για μας γέννησες το Χριστό Σωτήρα,

καταδέξου να θεραπεύσεις των σωμάτων την ατονία

και των ψυχών την αρρώστια,

εκείνων που με αγάπη εγκαταλείπονται στη θεία σου προστασία.

Οι επιθέσεις των πειρασμών ολόκληρο μ’ αναστατώνουν

και την ψυχή μου με μεγάλη αποθάρρυνση γεμίζουν,

ώ Παρθένε πάναγνη, παραχώρησε λίγη ειρήνη στην ψυχή μου,

την ειρήνη εκείνη που δώρο είναι του Γιου σου.

Ώ του Θεού Μητέρα για κάθε ύμνο άξια,

μ’ επιείκεια τα μάτια σου στρέψε

προς τη βαριά του σώματός μου την αρρώστια

και της ψυχής μου τις πληγές γιάτρεψε.

Απ’ τ’ αμαρτήματά μου τ’ αναρίθμητα

είναι άρρωστο και το σώμα και η ψυχή μου,

σε σένα καταφεύγω, ώ Γεμάτη από χάρη,

ώ των απελπισμένων ελπίδα,

σπεύσε να με βοηθήσεις.

Ώ Κυρία, του Λυτρωτή Μητέρα,

δέξου των δούλων σου τις ικεσίες,

πρέσβευε προς εκείνον που από σένα γεννήθηκε,

ώ Βασίλισσα του κόσμου, γίνε Μεσίτριά μας.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο αποτελεί μικρό απόσπασμα εκτενέστερης ομοθεματικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου.