Η Παναγία Βλαχερνίτισσα {: κυοφορούσα Παρθένος} σε τοιχογραφία του Γέρμα Καστοριάς {17ος αιών}.

Η "τον Εμμανουήλ εν αφθάρτω κοιλία φέρουσα".

Η τοιχογραφία της Παναγίας Βλαχέρνας
στο ναό του Γέρμα. 17ος αιών.

Εισαγωγικά

Ο Γέρμας Καστοριάς έχει αρκετούς ιερούς ναούς, οι οποίοι κοσμούνται με αξιόλογες τοιχογραφίες, σημαντικές φορητές εικόνες σπουδαία τέμπλα και πολύτιμα κειμήλια. Μία απ' τις εν λόγω τοιχογραφίες βρίσκεται στο ναό του Αγίου Αθανασίου, χρονολογείται στον 17ο αιώνα και παρουσιάζει την Παναγία στον εικονογραφικό τύπο της Βλαχερνίτισσας, δηλαδή εικονίζει την Παρθένο κυοφούσα (έγκυο), να έχει τον Χριστό μέσα στην κοιλία της. Παρακάτω, στο κείμενο που ακολουθεί, θα παρουσιαστεί η προέλευση τού τύπου τής αναφερομένης τοιχογραφίας και θα παρατεθούν εν συντομία οι υψηλόπνοοι συμβολισμοί της.

Η εικόνα της Παναγίας Βλαχερνίτισσας.

Ο Χριστός στο προστήθιο μετάλλιο
 της θεματικής τοιχογραφίας.

Η εικονιστική παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας (ή Βλαχέρνας) ανάγει την αρχή της στους Πρωτοχριστιανικούς χρόνους. Η παλαιότερη ανάλογη σύνθεση βρέθηκε στην Ρωμαϊκή κατακόμβη του Cimetero Maggiore και χρονολογείται στον 4ο αι. Την ονομασία Βλαχερνίτισσα την πήρε από μία θαυμάσια και θαυματουργή ομότυπη εικόνα, που βρισκόταν κατά τους βυζαντινούς χρόνους στην ομώνυμη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Η ίδια σύνθεση στη Δύση και στη Ρωσία είναι γνωστή ως Holy Vergin of th Sign (= Αγία Παρθένος του Σημείου), γιατί ο Χριστός στο προστήθιο μετάλλιο της Παναγίας ανακαλεί το "σημείον" της Προφητείας του Ησαΐα: "δώσει Κύριος αυτός υμίν σημείον ιδού η Παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Εμμανουήλ". Για την προέλευση, την πρωτοτυπία και την ποιότητα του εικονογραφικού τύπου της Βλαχερνίτισσας αναφέρει τα εξής γενικά ο διαπρεπής φιλόσοφος, ιστορικός τέχνης και συγγραφέας Titus Burckhardt (1904-1984):

Ο εξοχικός ναός του Αγίου Αθανασίου
 στον Γέρμα. 17ος αιών.

"...Κάποιοι άλλοι τύποι εικόνας - όπως αυτή της Holy Vergin of the Sign, που παριστάνει την Αγία Παρθένο σε στάση προσευχής (Βλαχερνίτισσα), είναι πειστικοί (ως πρότυπα καθαγιασμένα απ' την Παράδοση, ως αυθεντικά και παγιωμένα πρωτότυπα, που επιτρέπουν την αναπαραγωγή τους με τρόπο πιστό στο νόημά τους), παρά την απουσία οποιασδήποτε πληροφορίας που να καθορίζει την προέλευσή τους, λόγω της πνευματικής τους ποιότητας και του έκδηλου συμβολισμού τους, ο οποίος μαρτυρεί την "ουράνια'" προέλευσή τους. Κάποιες παραλλαγές αυτών των πρωτοτύπων έχουν "αγιοποιηθεί" στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, λόγω των θαυμάτων που έλαβαν χώρα με την μεσολάβησή τους, ή εξαιτίας της δογματικής και πνευματικής τελειότητάς τους".

Η αφιερωτική επιγραφή στο τέμπλο
του ναού Αγίου Αθανασίου Γέρμα., έτ. 1762.

Η παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας στην εικονογραφία τής Ορθοδοξίας αποτελεί παραλλαγή του τύπου της Πλατυτέρας και γι' αυτό ιστορείται κυρίως στις ανατολικές κόγχες και αψίδες των ιερών ναών μας. Ο εν λόγω τύπος δεν αναφέρεται στη Βρεφοκρατούσα, καθόσον ο εντός τού υπόψη μεταλλίου εικονιζόμενος Χριστός είναι ακόμη "ο εν γαστρί Θεός Λόγος", γι' αυτό και δεν κρατιέται απ' την Παναγία, αλλά στέκεται μετέωρος μπροστά στο στήθος της. Ο χαρακτήρας του παραπάνω μεταλλίου είναι, σύμφωνα με τον Α. Grabar, συμβολικός κι έχει τη σημασία της αόρατης παρουσίας του Χριστού. Ως εκ τούτου, η Θεοτόκος, που παριστάνεται έχοντας σε προστήθιο εγκόλπιό της την εικόνα του Χριστού, είναι η Παρθένος της Σύλληψης, η κυοφορούσα Παναγιά.

Οι τοιχογραφίες στον ανατολικό τοίχο
του ναού Αγίου Αθανασίου Γέρμα.
Κάτω στο μέσον η Παναγιά Βλαχέρνα.

Για τον υψηλό συμβολισμό της Βρεφοκρατούσας Παναγίας, γενικά, και της Βλαχερνίτισσας, ειδικότερα, σημειώνει τα εξής: ο προαναφερόμενος Γερμανοελβετός Titus Burchhart:

"...Μαζί με την αχειροποιήτο εικόνα του Χριστού, αυτή της Παρθένου με το βρέφος είναι εικόνα par excellence (= πρότυπο, πρωτότυπη). Η απεικόνιση τού Βρέφους, η φύση του οποίου είναι μυστηριακώς θεία, δικαιολογείται κατά μία έννοια από τη φύση της Μητρός Του, η οποία το ενέδυσε με τη σάρκα της. Έτσι γίνεται εμφανής μια αντίθεση μεταξύ των δύο μορφών, γεμάτη από φυσική ελκυστικότητα, αλλά κυρίως ανεξάντλητη σημαντικότητα: Η φύση του βρέφους εκλαμβάνεται σε σχέση με τη φύση της Μητρός Του, σαν να υπάρχει μέσω της φύσεως Αυτής η παρουσία του Θείου Βρέφους με τις ιδιότητές Του της βασιλείας ή της σοφίας - ή του μελλοντικού Πάθους Του – και προσδίδει έτσι μία απρόσωπη και βαθιά διάσταση στη μητρότητα. Η Παρθένος είναι το πρότυπο της ψυχής στην κατάσταση της πρωταρχικής αγνότητας, και το Βρέφος είναι σαν το σπέρμα του Θείου Φωτός στην καρδιά.

Αριστερά ο Άγγελος του Ευαγγελισμού, δεξιά η Θεοτόκος
του Ευαγγελισμού και στο μέσον η Ανάληψη του Κυρίου.

Αυτή η μυστική σχέση μεταξύ της Μητρός και του Βρέφους βρίσκεται στην απώτατη έκφρασή της στη Holy Vergin of th Sign, τα παλιότερα δείγματα της οποίας χρονολογούνται από τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα. Η παρθένος εικονίζεται σε στάση προσευχής με τα χέρια της υψωμένα και με το μετάλλιο του νεαρού Χριστού Εμμανουήλ στο στήθος της. Αυτή είναι "η Παρθένος που θα βρεθεί με το Βρέφος" σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα, και επίσης η Προσευχόμενη εκκλησία, η ψυχή στην οποία ο Θεός θα εκδηλώσει τον Εαυτό Του".

Γ.Τ.Α.

Σημείωση. Η εικόνα της Παναγίας Βλαχέρνας θεωρείται εικόνα του Ευαγγελισμού, διότι με αυτήν παρουσιάζεται η Παρθένος της Σύλληψης, η κυοφορούσα Παναγιά. 

Η Παναγία Βλαχερνίτισα στην κάτω ζώνη των τοιχογραφιών
του ανατολικού τοίχου του αναφερόμενου ναού.