Η Παναγία ως “κόχλος η τον θείον μαργαρίτην, προαγαγούσα”, σε δύο τοιχογραφίες βυζαντινών ναών της Καστοριάς.

Τοιχογραφία της Παναγίας με το συμβολικό κογχύλι
στο ναό Αγίου Νικολάου του Τζώτζα, Καστοριάς
(α' μισό του 14ου αι.). 

Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι μία μεγαλόπνοη ποιητική σύνθεση ενός θεόπνευστου υμνογράφου του 6ου αιώνα, που απαρτίζεται από ένα σύνολο εξαίσιων χαιρετισμών κι ευχαριστιών προς την Παναγία μας. Στο έμμετρο κείμενό του υπάρχουν πάμπολλα καλολογικά στοιχεία, όπως, παρομοιώσεις, μεταφορές, αντιθέσεις κ.ά. που δικαίως προκαλούν το ενδιαφέρον και το θαυμασμό όλων των Χριστιανών. Στις εν λόγω παρομοιώσεις περιλαμβάνεται και μία, η οποία παρουσιάζει συμβολικά την Παναγία ως ένα πολύτιμο κογχύλι πορφύρας, που περικλείει στο εσωτερικό του τον μόνο πνευματικό μαργαρίτη, δηλαδή τον Ιησού Χριστό.

Τα δύο τροπάρια του Ακαθίστου Ύμνου, τα οποία παρομοιάζουν τη Θεοτόκο με νοητό κογχύλι πορφύρας, που έχει εντός του τον πολύτιμο μαργαρίτη Χριστό, παρατίθενται ακολούθως μαζί με τη νεοελληνική απόδοσή τους:

1) Ωδή δ΄. Τροπάριον.

Ουρανών υψηλοτέρα, χαίρε, γης το θεμέλιον,

εν τη ση νηδύι, Άχραντε, ακόπως βαστάσασα,

χαίρε κογχύλη πορφύραν, θείαν βάψασα

εξ αιμάτων σου τω βασιλεί των Δυνάμεων.

Νεοελληνική απόδοση τροπαρίου.

Ουρανών υψηλοτέρα, χαίρε μέσα στη μήτρα σου,

της γης το θεμέλιο, βάσταξες χωρίς κόπο, Αμόλυντη,

χαίρε κογχύλι πορφύρας, θείας που έβαψες

στα αίματά σου, τον βασιλιά των Δυνάμεων.

2) Ωδή ε΄. Τροπάριον

Ευρύχωρον σκήνωμα του Λόγου, χαίρε, άχραντε,

κόχλος η τον θείον μαργαρίτην,

προαγαγούσα, χαίρε, Πανθαύμαστε,

πάντων προς Θεόν καταλλαγή των μακαριζόντων σε,

Θεοτόκε, εκάστοτε.

Νεοελληνική απόδοση τροπαρίου.

Ευρύχωρο μέγαρο Σοφίας, χαίρε, πάναγνη.

Όστρακο που θείον μαργαρίτην,

τον μεγαλώνεις, χαίρε Πανθαύμαστε.

Όλων η συμφιλίωση προς Θεόν, όσων Σε δοξάζουνε,

Θεοτόκε, συχνότατα.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου του Τζώτζα,
Καστοριάς, α' μισό του 14ου αιώνα.

   Η προαναφερόμενη ποιητική παρομοίωση της Παναγίας με το κογχύλι πορφύρα και η συναφής παρομοίωση του Χριστού με τον πολύτιμο μαργαρίτη, ενέπνευσαν τους θεολόγους αγιογράφους του Βυζαντίου να επινοήσουν και να ιστορήσουν ανάλογες παραστάσεις σε φορητές εικόνες και τοιχογραφίες. Δύο τέτοιες τοιχογραφίες, που χρονολογούνται στον 14ο αιώνα, βρίσκονται και κοσμούν την κεντρική κόγχη του Αγίου Βήματος δύο βυζαντινών ναών της Καστοριάς, του Αγίου Νικολάου του Τζώτζα και του Αγίου Αλυπίου ενορίας Οικονόμου. Στις τοιχογραφίες αυτές παρουσιάζεται η Θεοτόκος σε προτομή ως Πλατυτέρα των Ουρανών, έχουσα στο στέρνο της ένα συμβολικό ανοιχτό κογχύλι, εντός του οποίου εικονίζεται ο Ιησούς Χριστός ως τριετές παιδίον.

Κλείνοντας τη γενική παρουσίαση των δύο τοιχογραφιών της Παναγίας, που βρίσκονται σε ναούς της Καστοριάς κι έχουν στην όψη τους ζωγραφισμένο ένα συμβολικό κογχύλι, σημειώνουμε εμφαντικά, ότι πρόκειται για δύο υπέροχες και πολυσήμαντες απεικονίσεις, που ευλόγως συγκινούν τους πιστούς που τις βλέπουν και τις προσκυνούν.
Επίμετρον.

Θεοτοκίον. (ποίημα Ανδρέου Κρήτης.(650 – 720 μ. Χ.).

Ως εκ βαφής αλουργίδος, άχραντε, η νοητή πορφυρίς, του Εμμανουήλ, ένδον εν τη γαστρί σου, η σαρξ συνεξυφάνθη όθεν Θεοτόκον εν αληθεία σε τιμώμεν.

Σημειώσεις:

1. Η απόδοση στη Νεοελληνική των δύο παρατιθέμενων τροπαρίων του Ακαθίστου Ύμνου έγινε από τον Αρχιμανδρίτη π. Μελέτιο Ανετάκη.
2. Μερικοί μελετητές των βυζαντινών μνημείων της Καστοριάς έχουν την άποψη, ότι το αντικείμενο που είναι ζωγραφισμένο επί του στέρνου της Παναγίας, στις εν λόγω δύο τοιχογραφίες, και που περιγράφεται εδώ ως κογχύλι, είναι  μάλλον  ένα σχηματοποιημένο άνθος.

Γιώργος Τ. Αλεξίου. 

Η Πλατυτέρα με το κογχύλι, στο ναό
Αγίου Νικολάου του Τζώτζα (σχεδ. Γ.Τ.Α.)

Κογχύλι με μαργαριτάρι.
Η φωτογραφία ελήφθη απ' το διαδίκτυο.

Βιβλίο αναφερόμενο στο ναό
Αγίου Νικολάου του Τζώτζα.

Η Παναγία με το συμβολικό κογχύλι
στο ναό Αγίου Αλυπίου ενορίας Οικονόμου
Καστοριάς (β' μισό 14ου αιώνα).

Ο ναός του Αγίου Αλυπίου ενορίας Οικονόμου
Καστοριάς (β' μισό 14ου αιώνα).

Βιβλίο για το ναό αγίου Αλυπίου
ενορίας Οικονόμου Καστοριάς.