Φως της Καστοριάς: Τα Θεοφάνεια στην Υμνογραφία του Θεοφάνους (θ΄αιών). Επίκαιρος διάλογος του Χριστού με τον Πρόδρομο.

Γράφει ο Γεώργιος Αλεξίου

Η Βάπτιση του Χριστού. Φορητή
εικόνα στον Γέρμα Καστοριάς (18ος αι.;).

Τα Θεοφάνεια, Επιφάνεια ή Φώτα είναι μια λαμπρή ημέρα για μας τους Χριστιανούς, διότι κατ’ αυτήν εορτάζουμε τη βάπτιση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού απ’ τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον ποταμό Ιορδάνη, καθώς και την φανέρωση της Αγίας Τριάδος στον κόσμο. Η φανέρωση αυτή, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας, συνεχίζεται από τότε αδιάλειπτα μέχρι σήμερα σε όλη τη γη και θα συνεχίζεται στους αιώνες, διότι αποτελεί ένα μυστήριο που είναι πάντοτε παρόν. Η παραπάνω αλήθεια αποδίδεται πολύ παραστατικά με όσα τελούνται, διαβάζονται και ψάλλονται στους ναούς μας κατά την 6η Ιανουαρίου. Για παράδειγμα παρατίθεται το ακόλουθο τροπάριο:

"Σήμερον γαρ ο της εορτής ημίν επέστη καιρός,

και χορός αγίων εκκλησιάζει ημίν,

και Άγγελοι μετά ανθρώπων συνεορτάζουσι.

Σήμερον η Χάρις του Αγίου Πνεύματος,

εν είδει περιστεράς, τοις ύδασιν επεφοίτησε.

Σήμερον ο άδυτος Ήλιος ανέτειλε,

και ο κόσμος τω φωτί Κυρίου καταυγάζεται".

Μεγάλη λοιπόν η Δεσποτική εορτή των θεοφανείων και γι’ αυτό πολλοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς έγραψαν για το θεολογικό νόημα και τη σημασία της και αρκετοί μελωδοί την ύμνησαν. Μεταξύ αυτών των μελωδών εξέχουσα θέση κατέχει ο Θεοφάνης ο Γραπτός (πρώτο μισό του θ΄ αιώνα).

Ο Θεοφάνης, μετέπειτα μητροπολίτης Νικαίας, έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στους Αγίους Τόπους και ανήκει στους Σαββαΐτες μελωδούς, οι οποίοι διαμόρφωσαν και μελοποίησαν τις ακολουθίες τής εκκλησίας των Ιεροσολύμων. Επειδή τιμούσε τις άγιες εικόνες καταδιώχτηκε μαζί με τον αδελφό του Θεόδωρο απ’ τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεόφιλο (829-842). Ο εικονομάχος βασιλιάς έγραψε με πυρωμένο σίδερο στα μέτωπα των δύο αδελφών ιαμβικούς στίχους, με τους (στους) οποίους χαρακτηρίζονταν κακούργοι. Για τον λόγο αυτόν πήραν το κοινό επώνυμο: Γραπτοί!

Ο Θεοφάνης συνέθεσε πολλούς και περίφημους εκκλησιαστικούς ύμνους, που διακρίνονται για την σοβαρότητα των φράσεων και το εκλεκτό τους ύφος. Στα λειτουργικά βιβλία της εκκλησίας μας αναφέρονται με το όνομά του πάνω από 150 κανόνες, πολλά ιδιόμελα και στιχηρά. Απ’ τα στιχηρά του υπέροχα θεωρούνται τα ψαλλόμενα και στον καιρό μας από 2 έως 6 Ιανουαρίου. Τα κυριότερα εξ αυτών παρουσιάζονται και σχολιάζονται παρακάτω.

Το πρώτο στη σειρά, που είναι και το λαμπρότερο της ομάδας από άποψη ύφους, γλώσσας και εικόνων, αποτελεί ως προς το περιεχόμενό του την εισαγωγή του επίκαιρου θεολογικού θέματος, το οποίο πραγματεύονται διεξοδικά τα υπόλοιπα. Οι υψηλοί στίχοι του αισθητοποιούν τη φωνή της Θείας Πρόνοιας και καλούν τους αγγέλους, τον Πρόδρομο, τον Ιορδάνη ποταμό και όλη τη γη, να υποδεχτούν το Χριστό που έρχεται να βαπτιστεί για να ξεπλύνει το προπατορικό αμάρτημα. Το εν λόγω τροπάριο - αληθινός θρησκευτικός παιάνας - έχει ως εξής:

Ήχος πλ. β'

Αι Αγγελικαί, προπορεύεσθε δυνάμεις,

εκ της Βηθλεέμ, προς τα ρείθρα Ιορδάνου.

Προέρχου Ιωάννη, καταλείψας την έρημον.

Χαίρε ποταμέ και ευτρεπίζου.

Πάσα δε γη αγαλλιάσθω, Χριστός έρχεται,

την αμαρτίαν του Αδάμ, καθάραι ως εύσπλαγχνος.

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος.
Εικόνα σε τέμπλο του Γέρμα.

Τα υπόλοιπα στιχηρά, που είναι εξίσου λαμπρά με το προπαρατεθέν, εξετάζουν και παρουσιάζουν ολόκληρη την υψηλή θεολογία του Κυριακού βαπτίσματος. Απ’ τα στιχηρά αυτά σφόδρα πρωτότυπα τυγχάνουν τα τελευταία, που αποτελούν την κατά τον Θεοφάνη στιχομυθία του Ιησού Χριστού με τον Πρόδρομο στον ποταμό Ιορδάνη. Η θεολογικότατη αυτή στιχομυθία έχει ως ακολούθως:

- Ομιλεί ο Ιωάννης (διστάζει να βαπτίσει τον αναμάρτητο Κύριο):

Ύψος ουρανού, ουδαμώς εξιχνιάσω

άστρων αριθμόν, ουδέ γην αναμετρήσω

και πώς της κορυφής σου, τω Δεσπότη ο Πρόδρομος, άψομαι χειρί;

Πώς δε βαπτίσω, τον φέροντα δρακί την κτίσιν;

διό κράζω σοι. Ευλογημένος ο φανείς, Θεός ημών δόξα σοι.

- Απαντά ο Κύριος (προτρέπει τον Πρόδρομο να τελέσει το Μυστήριο):

Σύνθρονος Πατρί, και τω Πνεύματι υπάρχων,

ταις αγγελικαίς στρατιαίς δορυφορούμαι,

αλλά σμικρώ σπηλαίω εξενίσθην τικτόμενος,

εν τη Βηθλεέμ δι' ευσπλαγχνίαν

διό και νυν την δεξιάν σου, εμοί δάνεισον