Φως της Καστοριάς: Ο όσιος Θεοφάνης ο του Μεγάλου Αγρού, συγγραφέας Χρονογραφίας († 12 Μαρτίου 815 μ. Χ.). Η τοιχογραφία του στην Καστοριά, έτους 1651.

Ο όσιος Θεοφάνης ο του Μεγάλου Αγρού.
Η τοιχογραφία του στην Καστοριά, έτ. 1651.

Α) Ο βίος του οσίου Θεοφάνη

Ο όσιος Θεοφάνης ο του Μεγάλου Αγρού, ο Ομολογητής, γεννήθηκε περί το έτος 760 μ. Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Οι γονείς του ήταν ευσεβείς και πλούσιοι αριστοκράτες. Σε ηλικία οκτώ ετών έμεινε ορφανός από πατέρα. Πέντε χρόνια αργότερα νυμφεύτηκε μία σεμνή νέα της Βασιλεύουσας. Μετά από οκτώ έτη έγγαμου βίου, το 781 μ. Χ., ο νεαρός Θεοφάνης και η σύζυγός του αποφάσισαν να διαλύσουν το γάμο τους και ν’ ακολουθήσουν τη μοναστική ζωή. Αφού έγινε αυτό, ο όσιος Θεοφάνης μετέβη στο φημισμένη Μονή του Μεγάλου Αγρού, η οποία βρισκόταν στην περιοχή Συγριανή της Μυσίας, εκάρη Μοναχός της και ανέλαβε την Ηγουμενία της.

Το έτος 787 μ. Χ., η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία (752 – 803 μ. Χ.) συγκάλεσε στη Νίκαια της Βιθυνίας τη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο, η οποία καταδίκασε την Εικονομαχία. Στη Σύνοδο αυτή έλαβε μέρος και ο όσιος Θεοφάνης, στο πλευρό του Πατριάρχη Ταρασίου (730 – 806 μ. Χ.), και υποστήριξε την αναστήλωση των ιερών εικόνων.

Όταν έληξε η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος, ο όσιος Θεοφάνης επέστρεψε για στο μοναστήρι τού Μεγάλου Αγρού και λίγο αργότερα αποσύρθηκε στη νήσο Καλώνυμον, όπου ίδρυσε μεγάλη Μονή, εγκαταβίωσε σ’ αυτήν επί εξαετία και ασχολήθηκε με τη συγγραφή μίας αξιόλογης Χρονογραφίας και αρκετών άλλων συγγραμμάτων.

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βουνού στην
Καστοριά, όπου η τοιχογραφία του οσίου Θεοφάνη.

Ύστερα από μερικά χρόνια ανήλθε στον βυζαντινό θρόνο ο εικονομάχος αυτοκράτορας Λέων ο Ε΄ ο Αρμένιος (813 – 820 μ. Χ.). Αυτός κάλεσε στη Βασιλεύουσα τον όσιο Θεοδόσιο και του ζήτησε να ταχθεί με το μέρος των εικονομάχων. Ο όσιος Θεοφάνης φυσικά αρνήθηκε και γι’ αυτό ο ασεβής αυτοκράτορας τον έκλεισε δύο χρόνια σε σκοτεινή φυλακή και ακολούθως τον εξόρισε στη νήσο Σαμοθράκη, όπου (ο Όσιος) προσβλήθηκε από οξεία λιθίαση και απεβίωσε, το έτος 815 μ. Χ.

Μετά την οσιακή κοίμηση του Θεοφάνη Ομολογητού, η Ορθόδοξη Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιό της και όρισε να τιμάται η μνήμη του στις 12 Μαρτίου.

Ο όσιος Στέφανος ο Νέος και ο όσιος
Θεοφάνης στη θεματική τοιχογραφία.

Β) Η Χρονογραφία του οσίου Θεοφάνη

Το πιο γνωστό από τα συγγράμματα του οσίου Θεοφάνη είναι η Χρονογραφία του, στην οποία παρατίθενται τα ιστορικά γεγονότα από την εποχή του Διοκλητιανού (285 μ. Χ.) κι έως το δεύτερο έτος της βασιλείας του αυτοκράτορα Μιχαήλ Α΄(813 μ. Χ.). Στο ίδιο έργο παρουσιάζονται και οι επιφανέστεροι εικονόφιλοι, όπως π. χ. ο όσιος Στέφανος ο Νέος († 767 μ. Χ.), και περιγράφονται οι θαυμαστοί αγώνες και τα παθήματά τους. Εκ του λόγου τούτου, η Χρονογραφία αυτή αποτελεί τη σημαντικότερη ιστορική πηγή για την περίοδο της εικονομαχίας.

Γ) Η τοιχογραφία του οσίου Θεοφάνη στην Καστοριά, έτους 1651.

Οι ευσεβείς κάτοικοι της βυζαντινής και μεταβυζαντινής Καστοριάς γνώριζαν καλώς τον Βίο του οσίου Θεοφάνη της Συγριανής, μελετούσαν τα συγγράμματά του και απεικόνιζαν τη σεπτή μορφή του στους τοίχους των ναών της πόλης τους. Μία τέτοια επιτοίχια απεικόνισή του, που φιλοτεχνήθηκε το έτος 1651, σώζεται στο βυζαντινό ναό του Αγίου Γεωργίου του Βουνού. Στην εν λόγω τοιχογραφία ο όσιος Θεοφάνης παριστάνεται ως Μεγαλόσχημος Μοναχός, έχοντας δίπλα του τον προαναφερόμενο όσιο Στέφανο τον Νέον, του οποίου τον Βίο και τα μαρτύρια κατέγραψε στην υπόψη Χρονογραφία. Οι δύο όσιοι Ομολογητές παρουσιάζονται να κρατούν ανάμεσά τους μία μικρή φορητή εικόνα του Δεσπότη Χριστού, δηλωτική των επαινετών κι επιτυχών αγώνων τους για την οριστική αναστήλωση των ιερών εικόνων.