Φως της Καστοριάς: Ο Σταυρός του Χριστού είναι το "Δέντρο της Ζωής". Ανάλογη σύνθετη εικόνιση έτους 1762 στον Γέρμα Καστοριάς

Ο "Ηγεμονικός Σταυρός" έτ. 1762
στο τέμπλο του Αγίου Αθανασίου Γέρμα
με το Δέντρο της Ζωής στην κορυφή του

Χαιρετισμοί εις τον Τίμιον Σταυρόν.

Χαίρε, δένδρον ευσκιόφυλλον, υφ’ ου σκέπονται πιστοί.

Χαίρε, ξύλον προφητόφθεγκτον, πεφυτευμένον εν γη.

Χαίρε, εύκαρπον, αθάνατον και ζωηφόρον φυτόν.

Χαίρε, άνθος όπερ ήνθησε την σωτηρίαν ημών.

Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει, ότι στον επί γης Παράδεισο, τον ονομαστό "Κήπο της Εδέμ", ο Θεός είχε φυτέψει πάμπολλα εύκαρπα δέντρα. Δύο απ’ τα δέντρα αυτά, που βρίσκονταν στο κέντρο του Παραδείσου, ξεχώριζαν απ’ τα λοιπά. Το πρώτο ήταν το "Δέντρο ή ξύλο τής γνώσεως του καλού και του κακού" (: ήταν μια πανέμορφη μηλιά με χυμώδη μήλα) (Γέν. β΄ 9, 17), ενώ το άλλο ήταν το "Δέντρο ή ξύλο της Ζωής" (: ήταν, σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση, μια αμυγδαλιά με εύγευστα αμύγδαλα¹) (Γέν. β΄ 9).

Ο Πανάγιος Θεός, θέλοντας να δοκιμάσει την υπακοή των Πρωτόπλαστων Αδάμ και Εύας στις εντολές Του, απαγόρευσε σ’ αυτούς τη βρώση των καρπών του "Δέντρου της γνώσεως του καλού και του κακού". Δυστυχώς όμως, οι Πρωτόπλαστοι αγνόησαν την εν λόγω απαγόρευση, καταπάτησαν την αναφερόμενη αυστηρή εντολή του Θεού και γι’ αυτό εκδιώχθηκαν απ’ τον Παράδεισο². Κατόπιν κι ένεκα τούτου έπαψαν να εσθίουν τους καρπούς του προαναφερόμενου "Δέντρου της Ζωής" κι έτσι οι ίδιοι και οι απόγονοί τους έγιναν θνητοί και γνώρισαν τον θάνατο.

Άποψη του τέμπλου του Αγίου Αθανασίου,
Γέρμα.

Όμως ο Πανάγαθος Θεός δεν άφησε αβοήθητο τον άνθρωπο. Όταν ήλθε το πλήρωμα του χρόνου έστειλε στη γη τον μονογενή Υιόν Του, τον Χριστό, ο οποίος με τον μαρτυρικό θάνατό Του επί του ξύλου του Σταυρού χάρισε ξανά στον άνθρωπο την αιώνια ζωή, δηλαδή την αθανασία. Κατέστη λοιπόν το ξύλο του Σταυρού το νέο "Δέντρο ή ξύλο της Ζωής", αντίστοιχο μ’ εκείνο του Κήπου της Εδέμ.

Η αλήθεια αυτή αποτελεί βασική διδασκαλία της Εκκλησίας μας και κοινοποιείται στους πιστούς της με τα εμπνευσμένα κείμενα αγίων Πατέρων, τις ομιλίες Ιεραρχών και διδασκάλων της, τους λειτουργικούς της ύμνους και με τις ανάλογες εικονίσεις και παραστάσεις. Μία τέτοια εικόνιση πρωτότυπη και σπάνια βρίσκεται και κοσμεί τον εξοχικό ναό του Αγίου Αθανασίου, Γέρμα Καστοριάς. Η εικόνιση αυτή είναι σύνθετη και παρουσιάζεται ακολούθως.

Ο εξοχικός ναός του Αγίου Αθανασίου
στον Γέρμα. 17ος αιών ;

Ο Σταυρός του Χριστού και το "Δένδρο της Ζωής", στο ναό Αγίου Αθανασίου, Γέρμα.

Ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Αθανασίου στον Γέρμα Καστοριάς κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε κατά τον 17^ο αιώνα. Στο εσωτερικό του υπάρχει ένα λιτό τέμπλο, που έχει την κορυφή του έναν επιβλητικό, ξυλόγλυπτον κι επιχρυσωμένον Σταυρό. Ο εν λόγω “ηγεμονικός Σταυρός” φέρει αγιογραφημένον στην εμπρόσθια επιφάνειά του, δηλαδή στην όψη του, έναν περικλειόμενόν του Σταυρό κι επ’ αυτού τον Ιησού Χριστό καρφωμένον και άπνουν.

Στην κορυφή του εν λόγω αγιογραφημένου Σταυρού είναι ζωγραφισμένο ένα δέντρο με στιβαρό κορμό και πλούσια φουντωτή κόμη (φυλλωσιά). Πρόκειται ασφαλώς για τη συμβολική παράσταση του "Δένδρου της Ζωής", που ήταν φυτεμένο στο κέντρο του "Κήπου της Εδέμ".

Στο μέσον της φυλλωσιάς τού προαναφερόμενου συμβολικού δέντρου είναι ζωγραφισμένος ένας δυσδιάκριτος πελαργός που ραμφίζει το στήθος του και το κάνει να αιμορραγεί. Η παράσταση αυτή αποτελεί εικαστική απόδοση του τροπαρίου της Μεγάλης Παρασκευής, “Ώσπερ πελεκάν την πλευράν Σου τετρωμένος, Λόγε, σούς θανόντας παίδας εζώωσας, επιστάξας ζωτικούς αυτοίς κρουνούς”, που αναφέρεται αλληγορικά στο φρικτό αλλά και σωτήριο Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού.

Το Δέντρο της Ζωής
εντός του ερυθρού κύκλου.

Κλείνοντας το παρόν κείμενο κι έχοντας υπόψη όλα όσα εκτέθηκαν έως εδώ, αναφέρουμε συμπερασματικά, ότι η ευρισκόμενη στο ναό του Αγίου Αθανασίου Γέρμα Καστοριάς σύνθετη – διπλοθεματική και καθ’ ύψος επάλληλη παράσταση, του Τιμίου Σταυρού και του επ’ αυτού "Δέντρου της Ζωής", είναι άκρως συμβολική και δηλώνει εμφαντικά, ότι το "Δέντρο της Ζωής" των Πρωτόπλαστων της Παλαιάς Διαθήκης αντικαταστήθηκε και αναπληρώθηκε από τον Σταυρό του Κυρίου μας, που αποτελεί πλέον το "Δέντρο της Ζωής" όλων των ανθρώπων της Καινής Διαθήκης.

Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις το όνομα του Κοιμητηρίου και τον Σταυρό.

«…Είδες του σταυρού τα κατορθώματα; Να σου πω και κάτι άλλο πιο αξιοθαύμαστο; Αν μάθεις με ποιόν τρόπο νίκησε ό Χριστός, ο θαυμασμός σου θα γίνει μεγαλύτερος. Με τα μέσα δηλαδή που νίκησε ο διάβολος τον άνθρωπο, με τα ίδια τον ενίκησε ο Χριστός. Πήρε τα ίδια τα όπλα του διαβόλου και μ’ αυτά τον πολέμησε και τον ενίκησε. Κι άκουσε πώς. Παρθένα και ξύλο και θάνατος ήταν τα σύμβολα της ήττας μας. Παρθένα ήταν η Εύα, γιατί τότε δε γνώριζε ακόμη άνδρα. Ξύλο ήταν το δένδρο κι ο θάνατος ήταν η τιμωρία του Αδάμ. Μα να, που και τώρα η παρθένα, το ξύλο κι ο θάνατος, που ήταν σύμβολα της ήττας, έγιναν και της νίκης τα σύμβολα. Στη θέση τής Εύας έχομε τη Μαρία. Στη θέση του Δένδρου της γνώσεως του καλού και του κακού, έχομε το ξύλο του Σταυρού.

Το Δέντρο της Ζωής
μέσα στον κύκλο.

Στη θέση του θανάτου του Αδάμ, το θάνατο του Χριστού. Βλέπεις ότι ο Σατανάς νικήθηκε με τα μέσα που νίκησε παλαιότερα; Κοντά στο δένδρο πολέμησε και νίκησε τον Αδάμ ο διάβολος, κοντά στο Σταυρό κατάβαλε το Διάβολο ο Χριστός. Το ξύλο την πρώτη φορά έστελνε τους ανθρώπους στον Άδη, τη δεύτερη έφερνε απ' τον Άδη στη ζωή ακόμη κι’ όσους είχαν πάει εκεί. Το ξύλο επίσης την πρώτη φορά έκρυψε τον αιχμάλωτο που ήταν γυμνός, τη δεύτερη έδειχνε σ’ όλους γυμνό το νικητή που ήταν ψηλά. Κι ο πρώτος θάνατος καταδίκασε εκείνους που γεννήθηκαν ύστερα απ’ αυτόν, ενώ ο δεύτερος ανάστησε κι εκείνους ακόμη που έζησαν πριν απ’ αυτόν. Ποιος μπορεί να μας παρουσιάσει με λόγια τη δύναμη του Κυρίου;».

(Ιωάννου του Χρυσοστόμου Έργα, τόμ. 4^ος, ομιλία Εις το όνομα του Κοιμητηρίου και τον Σταυρό, μετάφρ. Ν.Γ.Τσίκη, εκδ. Ο Λόγος, Αθήναι 1969, σελ. 102-103).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ.

1) «Στον Ιουδαϊσμό, το Δέντρο της Ζωής ταυτίζεται με την αμυγδαλιά. Ο κάλυκας του άνθους της αμυγδαλιάς κοσμεί τους κλάδους και τον κορμό της επτάφωτης λυχνίας ή μενορά. Στη Βίβλο, το δέντρο της Ζωής εμφανίζεται στην Ιστορία του Αδάμ και της Εύας (Γέν. β΄ 9), αλλά και στην Καινή Διαθήκη (Αποκ. κβ΄ 2). Το Δέντρο της Ζωής βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου (στον κήπο της Εδέμ), ενώ λέγεται ότι και η Σταύρωση του Χριστού συντελέστηκε στο κέντρο του κόσμου». (Dirling Kindersley, Βίβλος, εκδ. Το Βήμα, σελ. 31).

2) «Ο Θεός έδιωξε τους Πρωτόπλαστους απ’ τον κήπο της Εδέμ και έβαλε έναν άγγελο με πύρινη ρομφαία στην είσοδό του για να τον φυλάει, μήπως τύχει μελλοντικά και φάνε από τον καρπό του Δέντρου της Ζωής και ζήσουν αιώνια μέσα στη δυστυχία». (Η Βίβλος εκονογραφημένη, εκδ. Ι. Καρακώτσογλου, Αθήνα 1995, σελ. 18).

(Γεώργιος Τ. Αλεξίου)