Φως της Καστοριάς: Η Παναγία Ελπίς των απελπισμένων. Η τοιχογραφία της (έτ. 1485/6) σε ναό της Καστοριάς.

Κείμενο Γιώργου Τ. Αλεξίου.

Παναγία η Ελπίς των Απελπισμένων.
Σχεδιαστικό αντίγραφο της θεματικής τοιχογραφίας
απ' τον Γ.Τ.Α.

Εισαγωγικά.

Η ευρισκόμενη στην Καστοριά εκκλησία του Αγίου Νικολάου της Μοναχής Ευπραξίας είναι μία μονόχωρη βασιλική μικρών διαστάσεων, που σύμφωνα με την κτιτορική της επιγραφή οικοδομήθηκε και ιστορήθηκε το έτος 1485/6. Ο ναός αυτός παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τους μελετητές της βυζαντινής Θεολογίας και τέχνης, διότι φέρει εντός του τοιχογραφίες τού περίφημου "Καστοριανού εργαστηρίου". Απ’ τις εν λόγω τοιχογραφίες, η πλέον πνευματική και αξιοπρόσεχτη βρίσκεται στην αψίδα της κόγχης του Αγίου Βήματος και παρουσιάζει την Παναγία ως την Ελπίδα των απελπισμένων. Αυτή η απεικόνιση της Παναγίας εξετάζεται εν συντομία ακολούθως.

a) Περιγραφή της θεματικής τοιχογραφίας.

Στην αψίδα της ανατολικής κόγχης του αναφερόμενου ναού απεικονίζεται η Παναγία σε προτομή, έχοντας τα χέρια της υψωμένα κι ανοιχτά ως Πλατυτέρα των Ουρανών και κρατώντας στην αγκαλιά της τον μικρό Χριστό (Παιδιοκρατούσα). Το πρόσωπο της Θεομήτορος είναι πλατύ κι ευγενικό η έκφρασή της ηγεμονική, οι οφθαλμοί ειρηνικοί, η μύτη ευθεία και το στόμα της μικρό. Φοράει χειριδωτό εσωιμάτιο, που φέρει κόμπο μπροστά στο λαιμό της κι έχει ριγμένο επάνω της βαθύχρωμο μαφόριο, που στολίζεται με τρία σταυρόσχημα αστέρια και με κρόσσια στο ύψος των βραχιόνων της.

Παλαιά φωτογραφία της εξεταζόμενης εικόνισης.

Ο Χριστός εικονίζεται ως φωτοστεφανωμένο παιδίο καθισμένο στην αγκαλιά τής μητέρας Του, να ευλογεί με αμφότερα τα χέρια και να συνοδεύεται από δύο φωτεινές "δόξες" (ακτινοβολίες θεϊκού φωτός), που είναι χιαστί κι επάλληλα τοποθετημένες στα νώτα Του και ομοιάζουν με δύο ρομβοειδή τετράπλευρα. Οι "δόξες" αυτές συμβολίζουν τα έτερα δύο πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, δηλαδή το Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα.

Η σεπτή μορφή της εικονιζόμενης Θεοτόκου πλαισιώνεται απ’ τις ονοματοσυντμήσεις τής υψηλής ιδιότητάς της, Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(Ε)ΟΥ και την επιγραφή Η ΕΛΠΙΣ ΤΩΝ ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΩΝ, ενώ το πρόσωπο του Χριστού απ’ τα συμπιλήματα του ονόματός Του, Ι(ΗΣΟΥ)Σ Χ(ΡΙΣΤΟ)Σ. Τέλος, η όλη παράσταση περιβάλλεται από έναν αψιδωτό φυτοανθοπλόκαμο (γιρλάντα), ο οποίος δηλώνει, αφ’ ενός τα λεπτά υικά αισθήματα των πιστών προς τη Θεοτόκο και αφ’ ετέρου τη μητρική αβρότητα και τρυφερότητα αυτής (της Παναγίας) προς τον Χριστό - παιδίον.

b) Η Παναγία ελπίδα των απελπισμένων.

Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, ως γνωστόν, με το βάπτισμά τους στο Όνομα της Αγίας Τριάδος καθαρίζονται απ’ το μόλυσμα του προπατορικού αμαρτήματος, παίρνουν τη Θεία Χάρη, αναγεννιούνται πνευματικά και γίνονται έτσι πολίτες της Βασιλείας του Θεού. Από τότε και καθ’ όλη τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους δίνουν σκληρούς και συνεχείς αγώνες εναντίον του Διαβόλου και των επιβουλών του. Κατά τους εν λόγω αγώνες, αρκετοί απ’ αυτούς πέφτουν στα δίχτυα του Σατανά και αμαρτάνουν. Αμέσως μετά όμως κυριεύονται από φόβο, ντροπή, αγωνία, μοναξιά και απελπισία.

Δυσδιάκριτη φωτογραφία της εν θέματι τοιχογραφίας.

Ευρισκόμενοι οι αμαρτωλοί άνθρωποι στην προαναφερόμενη απελπιστική κατάσταση στρέφουν το βλέμμα τους και ζητούν βοήθεια από τα Άγια Πρόσωπα, που αποτελούν τη μοναδική ελπίδα σωτηρίας τους και που είναι ο Θεάνθρωπος Ιησούς Χριστός και η μητέρα Του, η Υπεραγία Θεοτόκος. Για τη βέβαιη ελπίδα που (πρέπει να) έχουν προς το Θεό όλοι οι Χριστιανοί, δίκαιοι και μετανοούντες αμαρτωλοί, γράφει τα εξής ωφέλιμα ένας θεόπνευστος εκκλησιαστικός συγγραφέας (έτος 1779):

«Περί της προς Θεόν ελπίδος.

Ο άνθρωπος εμπιστεύεται την ζωήν του εις τας χείρας του ιατρού, ο ναύκληρος εις ένα πλεούμενον, ο τυφλός εις ένα παιδί, και ημείς έχομεν αμφιβολίαν να παραδώσωμεν την ζωήν μας εις τας χείρας του Θεού; Ο Θεός προνοείται και τα μικρότερα ζώα, και να μην προνοείται τους ανθρώπους, οπού τους έκτισε κατ’ εικόνα Του και ομοίωσιν; Ο Θεός ευεργετεί τους απίστους και αμαρτωλούς, οπού καθ’ εκάστην βλασφημούσι το Όνομά Του το άγιον, και θέλει αφήσει από τας χείρας Του τους Χριστιανούς, οπού τον αγαπούσι και καθ’ εκάστην τον προσκυνούσιν;»

Η κόγχη του ναού
όπου η τοιχογραφία.

Το δεύτερο άγιο Πρόσωπο μετά τον Χριστό Θεό, το οποίο αποτελεί την ελπίδα σωτηρίας όλων των αγωνιζόμενων πιστών, ιδιαίτερα δε των απελπισμένων, είναι η Θεοτόκος. Η πονεμένη μητέρα του Χριστού και όλων μας, που είδε το μονάκριβο παιδί της να σταυρώνεται στο Γολγοθά, νιώθει απόλυτα το σπαραγμό και την αγωνία των πονεμένων, καταλαβαίνει καλά την απελπισία των ασθενών και των αδύνατων και γι’ αυτό τους απλώνει χέρι βοηθείας και μεσιτεύει διαρκώς στον Υιόν της για την ανακούφιση και τη λύτρωσή τους. Η παραπάνω αλήθεια για την ελπίδα των απελπισμένων προς τη Θεοτόκο καταγράφεται σε πολλά κείμενα Πατέρων της Εκκλησίας μας, αποτυπώνεται επιτυχώς σε αγιογραφίες των ναών μας, όπως συμβαίνει στην εξεταζόμενη παράσταση της Πλατυτέρας, και ομολογείται ποιητικά σε λειτουργικούς μας ύμνους, ως οι ακόλουθοι:

Εξαποστειλάριον: Ελπίς των απηλπισμένων Πανύμνητε Θεοτόκε μετά δακρύων βοώ σοι εκ βάθους μου της καρδίας εξάρπασόν με Παρθένε εκ των του Άδου κευθμώνων.

α' Θεοτοκίον: Θεοτόκε, η ελπίς και προστασία των σε υμνούντων, άρον τον κλοιόν απ’ εμού τον βαρύν, τον της αμαρτίας και ως Δέσποινα αγνή μετανοούντα δέξαι με.

β΄ Θεοτοκίον: Άχραντε Δέσποινα, Θεογεννήτορ η ελπίς των εις σε προστρεχόντων, και λιμήν των εν ζάλη, τον ελεήμονα και Κτίστην και Υιόν σου, ιλέωσαι καμοί, ταις ικεσίαις ταις σαις.

Επιλογικά.

Η παρουσιαζόμενη τοιχογραφία της Παναγίας - Πλατυτέρας των Ουρανών λογίζεται σημαντική και αξιοπρόσεχτη, διότι με τη συνοδευτική της επιγραφή “Η ελπίς των απελπισμένων” πιστοποιεί και μας γνωστοποιεί, ότι η Παναγία αποτελεί την ελπίδα και το στήριγμα όλων των ανθρώπων που υποφέρουν και αγωνίζονται εδώ στη γη, καθότι δέεται πρόθυμα και συνεχώς γι’ αυτούς στο Θεό Υιόν της, τον Ιησού Χριστό.

Η είσοδος στο ναό του Αγίου Νικολάου
Μοναχής Ευπραξίας.

Σημειώσεις

1). Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα εκτενέστερης μελέτης αναφερόμενης στην καστοριανή τοιχογραφία της Παναγίας που επιγράφεται “Η Ελπίς των απελπισμένων”, η οποία (μελέτη) δημοσιεύτηκε στην τοπική εφημερίδα Καστοριανή Εστία, αριθμ. Φύλλ. 616/19-9-1997. Δύο φωτοτυπημένες σελίδες αυτής της δημοσίευσης παρουσιάζονται εδώ.

2) Στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες της Ορθοδοξίας υπάρχουν αρκετές ιερές εικόνες της Παναγίας που ορίζονται με την επωνυμία “Η Ελπίς των απελπισμένων ”. Η γνωστότερη απ’ αυτές βρίσκεται στην Αιτωλοακαρνανία και αποτελεί την εφέστια εικόνα της ιεράς μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Μυρτιωτίσης, της επονομαζομένης “Η Ελπίς των απελπισμένων”. Η σύναξη της εν λόγω εικόνας τιμάται την πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου εκάστου έτους.