Η Πρωτότυπη τοιχογραφία του Προφήτη Βαρούχ (+28 Σεπτεμβρίου) σε ναό της Λιθιάς Καστοριάς (19ος αι.)

 

Η σπάνια τοιχογραφία του Προφήτη Βαρούχ
 στο ναό του Αγίου Δημητρίου Λιθιάς.

«Ο Θεός επί της γης ώφθη και τοις ανθρώποις συνανεστράφη»

(Βαρούχ 3, 38).

Εισαγωγικά

Το όμορφο χωριό Λιθιά βρίσκεται κτισμένο σε απόσταση 15 χιλιομέτρων, περίπου, απ’ την πόλη Καστοριά, στη ΒΑ πλευρά της λίμνης Ορεστιάδας, προς την οποία έχει υπέροχη θέα. Οι κάτοικοι τού εν λόγω χωριού είναι, στην πλειονότητά τους, γηγενείς Ελληνομακεδόνες, που διακρίνονται για τη φιλοπατρία τους, τη θεοσέβεια, την εργατικότητα και τη νοικοκυροσύνη.

Αναφορικά με τη μεγάλη θεοσέβεια των κατοίκων της Λιθιάς σημειώνουμε, ότι άριστη απόδειξή της αποτελεί η ύπαρξη στους δύο οικισμούς του χωριού, των αντίστοιχών τους επιβλητικών ενοριακών ναών της Παναγίας (: Κοιμήσεως της Θεοτόκου) και του Αγίου Δημητρίου.

Το όμορφο χωριό Λιθιά Καστοριάς.
Στο βάθος διακρίνεται χιονισμένο το θρυλικό όρος Βίτσι.

Οι προαναφερόμενοι ενοριακοί ναοί της Λιθιάς έχουν ρυθμό τρίκλιτης Βασιλικής, είναι πετρόκτιστοι, κεραμοσκέπαστοι, και χρονολογούνται στα μέσα του 19^ου αιώνα. Στο εσωτερικό τους διαθέτουν και προβάλλουν αρκετές φορητές εικόνες καλής τέχνης και πολλές ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Απ’ τις εν λόγω τοιχογραφίες ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται μία του Δικαίου και Προφήτη Βαρούχ, ο οποίος προείδε και ανακοίνωσε την ενανθρώπιση του Ιησού Χριστού, 600 χρόνια, περίπου, πριν τη γέννησή Του. Η τοιχογραφία αυτή, που είναι πρωτότυπη και σπανιότατη και που κοσμεί το ναό του Αγίου Δημητρίου Άνω οικισμού Λιθιάς, εξετάζεται στην παρούσα μελέτη.

A).         Ο μαρτυρικός βίος και το προφητικό βιβλίο του Δικαίου Βαρούχ (7^ος - 6^ος αι. π. Χ.).

Η είσοδος στον εξωνάρθηκα
του ναού Αγίου Δημητρίου Λιθιάς.

Ο προφήτης Βαρούχ (εβρ. Βαρούχ = ευλογημένος) έζησε απ’ τα μέσα του 7^ου αιώνα π. Χ. κι έως τις αρχές του 6^ου π Χ, περίπου, στην Ιουδαία, στη Βαβυλώνα και στην Αίγυπτο, όπου και απέθανε εξόριστος. Ήταν γιος του Νηρίου και υπήρξε αφοσιωμένος μαθητής και γραμματέας του μεγάλου προφήτη Ιερεμία. Κατά την εποχή που ο Ιερεμίας βρισκόταν στη φυλακή, κάλεσε κοντά του τον Βαρούχ, του ανακοίνωσε τις καταπληκτικές προφητείες του και τον πρόσταξε να τις καταγράψει και να τις κοινοποιήσει στο λαό, σε ημέρα νηστείας. Πράγματι, ο Βαρούχ έπραξε με προθυμία κι ακρίβεια ό,τι του ζήτησε ο Ιερεμίας. Όταν το έμαθε αυτό ο Ιωακείμ, που βασίλευε τότε στους Εβραίους, οργίστηκε πολύ και διέταξε να κάψουν το προφητικό βιβλίο του Ιερεμία. Ο Βαρούχ όμως τις κατέγραψε και πάλι με λίγες δικές του προσθήκες και γι’ αυτό οι συμπατριώτες του τον έριξαν στη φυλακή.

Το έτος 588 ο βασιλιάς της Βαβυλώνας Ναβουχοδονόσορ επιτέθηκε στη χώρα των Εβραίων και την υποδούλωσε. Τότε αρκετοί Ιουδαίοι φοβήθηκαν και για να σωθούν κατέφυγαν στην Αίγυπτο, παίρνοντας μαζί τους τον Ιερεμία και τον Βαρούχ. Εκεί, στη χώρα του Φαραώ, απέθανε λίγο αργότερα ο Ιερεμίας κι αμέσως μετά και ο μαθητής του Βαρούχ.

Ο Βαρούχ, το έτος 581 π. Χ, που βρισκόταν εξόριστος στη Βαβυλώνα, έγραψε ένα σπουδαίο προφητικό βιβλίο, στο οποίο προλέγει καθαρά την ενανθρώπιση του Κυρίου Ιησού Χριστού (: «ο Θεός επί της γης ώφθη και τοις ανθρώποις συνανεστράφη» Βαρούχ 3, 38). Το βιβλίο αυτό, που φέρει το όνομα του συγγραφέα του, περιλαμβάνεται στον κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, τον οποίον αποδέχεται η Ορθόδοξη Εκκλησία.

B).     Περιγραφή της θεματικής απεικόνισης του προφήτη Βαρούχ.

Η βούλα του Προφήτη Βαρούχ.
Βρέθηκε στην Ιερουσαλήμ το έτος 1999.

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Άνω Λιθιάς (19^ος αιών.) έχει στο εσωτερικό του αρκετές φορητές εικόνες του 18^ου και 19^ου αιώνα και ολίγες σύγχρονές του τοιχογραφίες. Απ’ τις τοιχογραφίες αυτές, οι σημαντικότερες είναι τρεις και βρίσκονται στον δυτικό τοίχο του υποτυπώδη εσωνάρθηκα, γύρω απ’ την κεντρική θύρα του. Πιο συγκεκριμένα, εκατέρωθεν της υπόψη θύρας του ναού, στην εσωτερική της πλευρά, είναι αγιογραφημένοι όρθιοι και αντικριστοί οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, ενώ στο υπέρθυρό της, όπου κατά κανόνα εικονίζεται ο Ιησούς Χριστός στον τύπο του Αναπεσόντα (: ως ανακεκλιμένο θεϊκό παιδίο), είναι ζωγραφισμένος ο προφήτης Βαρούχ ανακεκλιμένος.

Ο αναφερόμενος προφήτης παριστάνεται μέσα σε ένα παραδεισένιο λειμώνα, με πράσινη χλόη, συστάδες δέντρων και γαλάζιο ουρανό, ξαπλωμένος στο έδαφος και με κλειστά τα μάτια, ως να κοιμάται και να οραματίζεται τις προφητείες του. Είναι γερμένος στη δεξιά μεριά του σώματός του, στηρίζει την φωτοστεφανωμένη κεφαλή του στη δεξιά παλάμη του, λυγισμένου στον αγκώνα, χεριού του και κρατάει στο αριστερό χέρι ένα μικρό δοχείο. Το πρόσωπό του είναι γαλήνιο, η κόμη κοντή και η γενειάδα του μακριά και λευκή. Φοράει εσωτερικά γαλάζιο ποδήρη χιτώνα κι έχει ριγμένο στην πλάτη του κατακόκκινο ιμάτιο. Στον ουρανό της παράστασης είναι σημειωμένο με κεφαλαία γράμματα το όνομά του: Ο ΔΙΚΑΙΟΣ ΒΑΡΟΥΧ.

Οι τοιχογραφίες του προφήτη Βαρούχ
και των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ,
επάνω κι εκατέρωθεν της θύρας
του ναού Αγίου Δημητρίου Λιθιάς (19^ος αι.).

Κλείνοντας την περιγραφή της απεικόνισης του προφήτη Βαρούχ, τονίζουμε και πάλι, ότι πρόκειται για μία σημαντική και πολύ σπάνια παράστασή του, που ίσως είναι η μοναδική στην Ελλάδα, η οποία ορθώς κινεί το ενδιαφέρον των ειδικών θεολόγων, των βυζαντινολόγων και των φιλότεχνων Χριστιανών.

 Γιώργος Τ. Αλεξίου.

Το αξιόλογο βιβλίο - λεύκωμα με τον τίτλο «Νεστόριο. Ένα παράθυρο στο χθες και σήμερα του Νεστορίου», του Κώστα Σουλτανίδη. Έκδοση 2014.

Το εμπροσθόφυλλο του παρουσιαζόμενου βιβλίου.

Βιβλιοπαρουσίαση

Ένα καλαίσθητο και πολύ ενδιαφέρον βιβλίο - λεύκωμα μεγάλου σχήματος (33 Χ 23 εκ.), με τον τίτλο «Νεστόριο. Ένα παράθυρο στο χθες και σήμερα του Νεστορίου», που διαθέτει έγχρωμα σκληρά εξώφυλλα κι έχει 170 σελίδες, τυπώθηκε και κυκλοφόρησε κατά το παρόν έτος 2014. Συγγραφέας του είναι ο ρέκτης Νεστορίτης κ. Κώστας Σουλτανίδης, που είναι πολύ γνωστός και λίαν αγαπητός στους κατοίκους του Δήμου Νεστορίου και γενικότερα της περιφέρειας Καστοριάς.

Το εν λόγω βιβλίο - λεύκωμα παρουσιάζει στην αρχή του τις Ευχαριστίες τού συγγραφέα του προς τους ανθρώπους και τις Δημοτικές Αρχές και τους Αξιωματούχους που τον βοήθησαν στη συγγραφή και στην έκδοση αυτού (του βιβλίου). Αμέσως μετά κοινοποιεί τους ανάλογους Χαιρετισμούς του κ. Παναγιώτη Αποστολίδη, Προέδρου της Ν.Ε. Τ.Ε.Ε. Καστοριάς, του κ. Χρήστου Τσακλίδη, Προέδρου του Δικηγορικού Συλλόγου Καστοριάς, του κ. Ιωάννη Μ. Τσακιρίδη, Μουσικολόγου – Ιστορικού Ερευνητή, και βεβαίως του συγγραφέα του κ. Κώστα Σουλτανίδη. Κατόπιν και σε όλες τις υπόλοιπες σελίδες του περιλαμβάνει και προβάλλει όμορφες φωτογραφίες, ωραίους πίνακες ζωγραφικής και ιστορικά, λαογραφικά κι ενημερωτικά κείμενα, που έχουν ως θέμα τους και αναφέρονται στο ξακουστό Νεστόριο και στα λοιπά χωριά του ομώνυμου Δήμου, καθώς και στους κατοίκους αυτών, της παλαιότερης και της σύγχρονής μας εποχής.

Ο Συνοικισμός Άνω Νεστόριο.

Ο κ. Κώστας Σουλτανίδης στον προαναφερόμενο Χαιρετισμό του αναφέρει τα εξής κατατοπιστικά για το σκοπό συγγραφής κι έκδοσης του υπόψη βιβλίου του:

«…Η παρουσίαση του λευκώματος, έχει μοναδικό στόχο, ο κάθε Νεστορίτης να βιώσει τις αναμνήσεις του χθες και να πιστέψει το σήμερα και το μέλλον αυτού του τόπου πιο αισιόδοξα. Θεωρώ πως είμαι ένας καθημερινός πολίτης του Δημοτικού Διαμερίσματος Νεστορίου, αλλά ταυτόχρονα γεμάτος αγάπη για τις ομορφιές και το μεγαλείο του. Απλά έτυχε να βρεθώ κοντά στο μισάνοιχτο παράθυρο και να ζήσω το σήμερα με αναμνήσεις του χθες, φρεσκάροντας στη μνήμη των Νεστοριτών, μία εποχή που έφυγε και ότι έχει αφήσει πίσω της.

Περνώντας τα στενά παραμελημένα σοκάκια την κάθε εποχή του χρόνου, διαπίστωσα μια εσωτερική ανάγκη καταγραφής αυτού του χώρου, μεταφέροντας με τις εικόνες το παραμελημένο χθες και ότι σήμερα καινούργιο μπορεί να το αντικαταστήσει. Ο ευλογημένος αυτός  τόπος με τα ευρήματα και τις μαρτυρίες μιας ιστορικής διαδρομής, δικαιούται έστω σαν πρώτη αρχή την προβολή και ανάδειξή του.

Τιμητική προσφορά ενός αντίτυπου
     του βιβλίου από τον συγγραφέα του.

Ευχής έργο θα ήταν, ιστορικά αλλά και γεωγραφικά, να βρει μιμητές, ανθρώπους  αξιόλογους, μιας και υπάρχουν αρκετοί, που θα μπορούσαν να προβάλλουν τις διαχρονικές αξίες της περιοχής μας.

Η πνευματική και οικονομική ανάπτυξη στο παρελθόν και η κατά καιρούς και για διάφορους λόγους μετανάστευση στο εσωτερικό της χώρας μας, αλλά πολύ περισσότερο στο εξωτερικό, είναι ίσως μοναδική ευκαιρία καταγραφής του χθες και του σήμερα, ώστε τα παιδιά μας να έχουν σημείο αναφοράς.

Σήμερα ένα νέο Νεστόριο βρίσκεται μπροστά μας. Έχει περισ­σότερα προβλήματα από χθες. Είναι όμως σε θέση να γίνει πόλος έλξης, πρώτα των δικών του ανθρώπων και στη συνέχεια των επισκεπτών τουριστών.

Το λεύκωμα θα φιλοσοφήσει μέσα από τις εικόνες το παρελθόν χωρίς πολλά λόγια, οι φωτογραφίες και οι “ακουαρέλες” της  ζωγράφου Δωροθέας Χαρίτωνος θα είναι τα λίγα σχόλια για την πορεία στο χρόνο του χθες και του σήμερα, μέσα από το μισάνοιχτο παράθυρο».

Κλείνοντας την παρουσίαση του θεματικού βιβλίου-λευκώματος σημειώνουμε συμπερασματικά, ότι πρόκειται για ένα σημαντικό συγγραφικό έργο, που αφορά κι ενδιαφέρει άμεσα όλους τους κατοίκους του ακριτικού Δήμου Νεστορίου κι έμμεσα (ενδιαφέρει) όλους τους απανταχού ευρισκόμενους Έλληνες. Σημειώνουμε επίσης, ότι αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον αγαπητό μας κ. Κώστα Σουλτανίδη, για την εξεταζόμενη πολύμοχθη συγγραφή του κι έκδοση, που αποτελεί συν τοις άλλοις και άριστη απτοποίηση κι έκφραση τής μεγάλης του αγάπης προς την ιδιαίτερη πατρίδα του, το πανέμορφο Νεστόριο.

Το Στρατιωτικό Νεκροταφείο Νεστορίου (η πύλη του).
Σημαντικότατο μνημείο του Έθνους μας.

Γιώργος Τ. Αλεξίου

Η Ορθοδοξία (Ποίημα Ν. Καρούζου)

Γλυκό που είναι το σκοτάδι στις εικόνες των προγόνων,

άμωμα χέρια μεταληπτικά,

ρούχα που τ’ άδραξεν η γαλήνη και δε γνωρίζουν άνεμο,

βαθιά το ελέησον απ’ τους άυλους βράχους,

τα μάτια σαν καρποί ευωδάτοι.

Κι ο ψάλτης ολόσωμος ανεβαίνει στο πλατάνι της φωνής,

καημένε κόσμε,

θυμίαμα η γαλάζια οσμή κι ο καπνός ασημένιος,

κερί να στάζει ολοένα στα παιδόπουλα,

καημένε κόσμε,

σα βγαίνουν - ώ χαρά πρώτη - με το Ευαγγέλιο και με τις λαμπάδες

κ’ ύστερα η μεγάλη χαρά να συντροφεύουν τ’ Άγια...

Ο πάπα-Γιάννης τυλιγμένος τ’ άσπρο του φελόνι

καλός πατέρας και καλός παππούς με το σιρόκο στη γενειάδα,

χρόνια αιώνες, χρόνια και νιάτα πόχει η ομορφιά!…

(Ο ποιητής Νίκος Καρούζος γεννήθηκε στο Ναύπλιο

το έτος 1926 και πέθανε στην Αθήνα το 1990).

Οι 72 (!) ασθένειες των ζώων που κατονομάζονται σε περιστατική Ευχή της Εκκλησίας μας.

Ο όσιος Νικάνορας, της Ζάβορδας.

Στα παλιά τα χρόνια, πριν το έτος 1950, οι περισσότεροι Έλληνες ζούσαν σε χωριά και ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν στην κατοχή τους έναν μικρό ή μεγάλο αριθμό εκμεταλλεύσιμων ζώων, τα οποία, όπως ήταν φυσικό, πλήττονταν αρκετές φορές από διάφορες ασθένειες και ποικίλες συμφορές. Αυτές τις ασθένειες και τις συμφορές τις θεωρούσαν οι ιδιοκτήτες των υπόψη ζώων ως ενεργήματα του Διαβόλου και γι’ αυτό, όταν ήθελαν να τις προλάβουν ή και να τις αποδιώξουν, έτρεχαν στους ιερείς των επιχώριων ναών, οι οποίοι τελούσαν ανάλογους Αγιασμούς και ζητούσαν την αντίστοιχη βοήθεια του Θεού, με την επίκληση πάντα της μεσιτείας συγκεκριμένων ιαματικών αγίων. Οι δημοφιλέστεροι απ’ αυτούς τους ιαματικούς αγίους ήταν και είναι, ο άγιος Μόδεστος Πατριάρχης Ιεροσολύμων (+ 634) και ο όσιος Νικάνορας της Ζάβορδας (1491-1549), των οποίων οι Ιερές Ακολουθίες περιλαμβάνουν και αρκετές ανάλογες Ευχές, που είναι κατάλληλες για την κάθε περίπτωση ζωονόσου και σχετικού παθήματος. Μία τέτοια Ευχή, που συνοδεύει την Ιερή Ακολουθία του αγίου Νικάνορα της Ζάβορδας και που εμπεριέχει τις παράξενες ονομασίες 50 ζωονόσων και συμφορών, παρατίθεται ακολούθως:

Ευχή εις κίνδυνον βοών και προβάτων.

Του Κυρίου δεηθώμεν.

Η Ακολουθία του οσίου Νικάνορος, που
περιλαμβάνει  την παρουσιαζόμενη Ευχή.

Κύριε ο Θεός ημών ο Παντοκράτωρ, ο ποιήσας τον Ήλιον εις φαύσιν της ημέρας προς σωτηρίαν του γένους των ανθρώπων, την δέ Σελήνην και τους αστέρας πηξάμενος, εις αρχάς της νυκτός προς βοήθειαν ημών, ο Σωτήρ των ψυχών ημών δεόμεθά σου, ρύσαι Κύριε του δούλου σου (δείνα) του επικαλούντος με (τον ιερέα) υπέρ των ποιμνίων και των βουκολίων αυτού, ρύσαι Κύριε και αυτά από πάσης συμφοράς επερχόμενης από οφθαλμού κακού ανθρώπου, και από κραυγής δολεράς και βλαβεράς.

Έτι δεόμεθα τον θεόν τον καθήμενον επί των Χερουβίμ, επάκουσόν μου του αναξίου δούλου σου και ρύσαι τα ποίμνια των δούλων σου τούτων, των επικαλούντων το όνομά Σου το άγιον, δι’ εμού του δούλου σου, και ρύσαι αυτά εκ των εβδομήκοντα δύο παθημάτων, άπερ βλάπτουσι τα ποίμνια και τα βουκόλια. Από του διαβόλου περιεργειών και πάσης βλάβης. Από φθόνου, από ζήλου, από κραυγής, από ρίψεων παίδων, από μαγείας, από φαρμακεύσεως κακών ανθρώπων, από αιμάξεως, από πληγώσεως στομάτων, από χειλέων, από δυσεντερίας, από σπλήνης, από φληνιασμού, από φλέβας, από βδελεασμού, από χολέρας, από ψώρας, από λούθρακος, από κροτηνιασμού, από ασηφίδας, από δαιμονίου, από εκθλίψεως, από σκοτοφλίας, από τρονιασμού, από δυσουρίας, από τρισουρίας, από στενοχάδας, από εξοχάδας, από λερηλιασμού, από πυρετού, από αδίστακτου, από μολυσμού μύξας, από περιέργειας κακών ανθρώπων, από σκοτολήψεως, από φλεγονιασμού, από γοργορισμού, από λαιμοσκοτώσεως, από γλωσσοπονίας και ουρανίσκου, από οδόντων αγριακού, από χολής, από σκορδατσού, από βράσεως, από ύδατος βλαβερού, από νομής δολεράς, από θηρίων ιοβόλων, από λύκου θηρός, από ερπετού πονηρού, από χολής ανιάτου, από κοιλίας πόνου, και από παντός πόνου των εβδομήκοντα δύο παθών των κτηνών, φυγέτωσαν από της ποίμνης και των βουκολίων του δούλου του Θεού (δείνα) και από πάντων των ποιμνίων.

Ο άγιος Μόδεστος. Εικόνα
σε ναό των Μανιάκων Καστοριάς.

Κύριε Ίησού Χριστέ, ο Θεός ημών, η αρραγής πέτρα και θεμέλιον της πίστεως, επάκουσόν μου του δούλου σου και μη εισέλθη εις τα κτήνη οιαδήποτε συμφορά, αλλ’ αποδίωξαν πάντα τα ρηθέντα πάθη από της ποίμνης και βουκολιών του δούλου σου (δείνα).

Ορκίζω σας πάντα τα πάθη, και πάσας τας ασθενείας εις τον θρόνον του Θεού φύγετε εκ της ποίμνης των βουκολίων του δούλου (δείνα) ότι τω Θεώ πρέπει πάσα δόξα εις τους αιώνας των αιώνων, αμήν.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Η παρουσιαζόμενη Ευχή αναφέρει τον συμβολικό αριθμό 72 για τις εξορκιζόμενες ζωονόσους, στην πραγματικότητα όμως παραθέτει τα ονόματα 50 εξ αυτών.

Γιώργος Τ. Αλεξίου

Αιγοπρόβατα σε χωριό της Καστοριάς.

Οι όσιοι Διονύσιος και Νικάνορας.
Εικόνα σε ναό του Γέρμα Καστοριάς.

Ο λαμπρός ναός του αγίου Νικάνορα
στη συνοικία Χλόη της Καστοριάς.

Ο Γιώργος Τ. Αλεξίου στην ιερά μονή
του οσίου Νικάνορα Ζάβορδας Γρεβενών.