Φως της Καστοριάς: Ο Χριστός ως «ο Αμνός του Θεού ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου» σε εικόνα της ιεράς μονής Παναγίας Κλεισούρας (έτ. 1786).

Η παρουσιαζόμενη εικόνα
του Ιησού Χριστού, έτ. 1786.

Η Κλεισούρα, n όμορφη και ιστορική κωμόπολη της Καστοριάς, βρίσκεται κτισμένη απ’ τον 15ο αιώνα περίπου, επάνω στο βουνό Μουρίκι, σε υψόμετρο 1250 μ. Σύμφωνα με τις γραπτές και προφορικές πηγές, η εν λόγω κώμη γνώρισε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μεγάλη ανάπτυξη, εμπορική και πνευματική. Χάρις στο πολύστροφο πνεύμα των κατοίκων της αναδείχθηκε τον 18ο και 19ο αιώνα σπουδαίο κέντρο εμπορίου και βιοτεχνίας, καθώς και κοιτίδα των Ελληνικών γραμμάτων και πολιτισμού.

Πρωτεύοντα ρόλο στην καλλιέργεια των γραμμάτων, καθώς και στην ανύψωση τής Κλεισούρας σε εθνικοθρησκευτικό φάρο όλης της βορειοδυτικής Μακεδονίας, έπαιξε κι εξακολουθεί να παίζει μέχρι σήμερα το ονομαστό μοναστήρι του Γενεθλίου της θεοτόκου, που βρίσκεται πλησίον της. Το μοναστήρι αυτό - καθολικό και περιβάλλοντα οικοδομήματά του - δείχνει να πρωτοϊδρύθηκε γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα. Απ’ το πρώτο εκείνο καθολικό (ναός), σώζεται το υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο του, που βρίσκεται εντός του σημερινού, δεύτερου κατά χρονολογική σειρά ναού, ο οποίος κτίστηκε επάνω στα θεμέλια του πρώτου το έτος 1813, απ’ τον Κλεισουριώτη μοναχό Ησαΐα Πήστα.

Όπως προαναφέρθηκε, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του αναφερόμενου ναού της Παναγίας, είναι υπέροχης μεταβυζαντινής τέχνης και φιλοτεχνήθηκε από άγνωστους τεχνίτες λίγο πριν το 1772, έτος που γράφει ότι χρυσώθηκε. Το λειτουργικό αυτό έργο διακρίνεται για τις πολυπρόσωπες και υψηλής έμπνευσης γλυπτές συνθέσεις του, καθώς και τις μεγαλόπνοες και έντονης πνευματικότητας παραστάσεις των φορητών εικόνων του. Απ’ τις φορητές εικόνες ξεχωρίζει η μνημειώδης σύνθεση του Ιησού Χριστού ως Αμνού του Θεού, που είναι αγιογραφημένη στην θύρα της Πρόθεσης, εκεί όπου απεικονίζεται συνήθως ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Ο εν λόγω Αρχάγγελος παριστάνεται στην άλλη θύρα, του διακονικού, ενώ περιέργως δεν εικονίζεται στο τέμπλο ο έτερος Ταξιάρχης των Ουρανίων Δυνάμεων, ο Άρχων Γαβριήλ.

Η ιερά μονή της Παναγίας στην Κλεισούρα Καστοριάς.

Η περιγραφή της εξεταζόμενης παράστασης του Χριστού ως Αμνού του Θεού, έχει επιγραμματικά ως εξής: Στο μέσον της εικόνας στέκεται ο Κύριος, όρθιος και μεγαλοπρεπής. Η όψη Του είναι σοβαρή, η έκφραση Του φιλάνθρωπη. Στο αριστερό Του χέρι κρατεί το Άγιο Ευαγγέλιο. Στην πλάτη Του στηρίζει ευμεγέθη σταυρό, το όργανο του μαρτυρίου Του. Τέλος, στους ώμους Του σηκώνει και πιάνει με το δεξί Του χέρι ένα συμβολικό Του λευκόμαλλο αρνάκι. Υπεράνω του Χριστού υπάρχει γραμμένη ευδιάκριτα η υπόθεση της εικόνας: "Ο μόνος αμνός του Θεού ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου", και πιο κάτω ο χρόνος που φιλοτεχνήθηκε: "1786 Ιουλίου 17".

Μελετώντας την εν λόγω παράσταση του Κυρίου από ιστορικοκαλλιτεχνικής και θεολογικής πλευράς διαπιστώνουμε, ότι πρόκειται για μία σημαντική απεικόνισή Του, η οποία αγιογραφήθηκε σύμφωνα με τις υποδείξεις των Ιερών Κανόνων της Οικουμενικής Συνόδου του 692 μ.Χ., που ορίζουν ν’ απεικονίζεται ο Χριστός-Αμνός αποκλειστικά με τη θεανδρική Του μορφή, αλλά (αγιογραφήθηκε) και σύμφωνα με την προ αυτής της Συνόδου εικονογραφική παράδοση της Εκκλησίας μας, που επέτρεπε ν’ απεικονίζεται συμβολικά ο Κύριος και σαν αμνός (: άκακο αρνί).

Η ξακουστή Κλεισούρα χιονισμένη, μερική της άποψη.

Η παρούσα σύντομη αναφορά στην αγία εικόνα του Χριστού ως Αμνού του Θεού, της Ιεράς Μονής Παναγιάς Κλεισούρας, θα κλείσει με μια σημείωση για τον άγνωστο δημιουργό της. Αναμφίβολα επρόκειτο για έναν ευφυή, πολυμαθή, ευρηματικό και άξιο καλλιτέχνη - θεολόγο, ο οποίος, ως προαναφέρθηκε, κατάφερε, να συνενώσει (σ’ αυτήν την εικόνα) αριστουργηματικά σε μία παράσταση, τον προ του έτους 692 συμβολικό εικονογραφικό τύπο του Χριστού ως αμνού, με την μετέπειτα θεανδρική απεικόνιση τού Αμνού, δηλαδή του Κυρίου που μεταφέρει στην πλάτη Του το Σταυρό του μαρτυρίου. Το έργο του αυτό, που κοσμεί το ναό του Γενεθλίου της Παναγίας, της ομώνυμης Iεράς Μονής Κλεισούρας, αποτελεί κατά γενική ομολογία ένα πολύτιμο χριστιανικό λειτουργικό έργο, πρώτον για την άριστη μεταβυζαντινή τέχνη του και δεύτερο και κυριότερο, για το πλήθος - των υψηλών νοημάτων, που απτοποιεί και μεταδίδει: "Δι’ αυτού (του εικονιζόμενου Κυρίου που ευλογεί, μεταφέρει στην πλάτη το σταυρό Του, σηκώνει στους ώμους τον συμβολικό Του αμνό και κρατεί στο χέρι Του το ευαγγέλιο) το της ταπεινώσεως ύψος του Θεού Λόγου κατανοούντες, και προς μνήμην της εν σαρκί πολιτείας, του τε πάθους αυτού και του σωτηρίου θανάτου χειραγωγούμενοι, και της εντεύθεν γινομένης τω κόσμω απολυτρώσεως" (Ιερός Κανόνας Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Σημείωση 1^η. Η υπόθεση (ο τίτλος) της εικόνας που αναγράφεται επάνω της δεν μας ενθαρρύνει να δηλώσουμε, ότι ο Κύριος παρουσιάζεται σ’ αυτήν και κατά τον εικονογραφικό τύπο του «Καλού Ποιμένος».

Σημείωση 2^η. Εκτενέστερη μελέτη του Γιώργου Αλεξίου για τη θεματική εικόνα δημοσιεύτηκε στην εφημ. “Καστοριανή Εστία”, αριθμ. φύλλ. 303 /31 – 10 – 1990.

Σημείωση 3^η. Η φωτογραφία της εικόνας του Ιησού Χριστού που εξετάζεται εδώ ανήκει στον Κλεισουριώτη κ. Νίκο Σιώκη, ο οποίος μου την παραχώρησε με μεγάλη προθυμία και γι’ αυτό τον ευχαριστώ πολύ.

Γιώργος Τ. Αλεξίου