Οι πέντε ποταμοί του Παραδείσου της Εδέμ και η συμβολική αντιστοιχία τους με τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές Του.

 Ο Κύριος: «εάν τις διψά, ερχέσθω προς με και πινέτω» (Ιω. 7, 37)

Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει, ότι ο Αδάμ και η Εύα πλάσθηκαν από τον Θεό και τοποθετήθηκαν στον Παράδεισο της Εδέμ, όπου ζούσαν ευτυχισμένοι μέχρι τη γνωστή παρακοή τους και την επακόλουθη έξωσή τους απ’ αυτόν. Αναφέρει επίσης, ότι στον εν λόγω Παράδεισο υπήρχε ένας μεγάλος πηγαίος ποταμός, που διακλαδιζόταν σε τέσσερις άλλους μικρότερους ποταμούς, των οποίων τα ονόματα ήταν, Φισών, Γεών, Τίγρις κι Ευφράτης. Τα ύδατα των ποταμών αυτών άρδευαν τότε και ζωογονούσαν τον επίγειο Παράδεισο κι ευρύτερα όλη την οικουμένη.

Το σχετικό κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης έχει ως εξής:

«Ποταμός δε εκπορεύεται εξ Εδέμ ποτίζειν τον παράδεισον. εκείθεν αφορίζεται εις τέσσαρας αρχάς. Όνομα τω ενί Φισών. ούτος ο κυκλών πάσαν την γην Ευϊλάτ, εκεί ού εστι το χρυσίον. Το δε χρυσίον της γης εκείνης καλόν. και εκεί εστιν ο άνθραξ και ο λίθος ο πράσινος.

Και το όνομα τω ποταμώ τω δευτέρω Γεών. ούτος ο κυκλών πάσαν την γην Αιθιοπίας.

Και ο ποταμός ο τρίτος Τίγρης. ούτος ο προπορευόμενος κατέναντι Ασσυρίων.

Ο δε ποταμός ο τέταρτος Ευφράτης». (Γένεση β΄, 2 – 14).

Οι θεολόγοι πατέρες, οι υμνογράφοι και οι αγιογράφοι του βυζαντίου, κατά την ενδελεχή μελέτη εκ μέρους τους ολόκληρης της Αγίας Γραφής, αναζητούσαν και διατύπωναν συχνά αλληγορικές και συμβολικές αντιστοιχίες μεταξύ των κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης και της Καινής Διαθήκης. Έτσι λοιπόν, συσχέτισαν εννοιολογικά τον μεγάλο πηγαίο ποταμό της Εδέμ με τον πνευματικό και ζωοδότη ποταμό Ιησού Χριστό, και αντιστοίχισαν τους τέσσερις διακλαδιζόμενούς του μικρότερους ποταμούς, δηλαδή, τον Φισών, τον Γεών, τον Τίγρη και τον Εφράτη, με τα ιερά Ευαγγέλια των Ευαγγελιστών, Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά και Ιωάννου. Τους εν λόγω αλληγορικούς συσχετισμούς, παραλληλισμούς και συμβολισμούς οι αναφερόμενοι θεολόγοι τούς διατύπωσαν αναλόγως σε εκκλησιαστικά συγγράμματά και σε εμπνευσμένους εκκλησιαστικούς ύμνους, τους αποτύπωσαν δε σε υπέροχες εικονιστικές συνθέσεις. Δύο απ’ τους αναφερόμενους ύμνους παρατίθενται σε κείμενο και σε παράφραση ακολούθως.

1)        Ο Ιησούς Χριστός ύδωρ σοφίας και ζωής.

Τροπάριο Μεσοπεντηκοστής. Ήχος πλ. δ΄.

Της σοφίας το ύδωρ και της ζωής, αναβρύζων τω κόσμω, πάντας Σωτήρ, καλείς του αρύσασθαι, σωτηρίας τα νάματα, τον γαρ θείον νόμον σου, δεχόμενος άνθρωπος, εν αυτώ σβεννύει της πλάνης τους άνθρακας, όθεν εις αιώνας ου διψήσει, ου λήψει του κόρου σου Δέσποτα, βασιλεύ επουράνιε. Διά τούτο δοξάζομεν, το κράτος σου, Χριστέ ο Θεός, των πταισμάτων άφεσιν αιτούμενοι καταπέμψαι πλουσίως τοις δούλοις σου.

Απόδοση του τροπαρίου στη Νεοελληνική γλώσσα.

Εσύ Χριστέ Σωτήρα που είσαι η πηγή της σοφίας και της ζωής για τον κόσμο, καλείς όλους τους ανθρώπους να αντλήσουν από εσένα τα σωτήρια νάματα, που είναι ο θείος νόμος σου, τον οποίον δεχόμενος ο άνθρωπος σβήνει τα κάρβουνα της πλάνης, και γι’ αυτό, Δέσποτα επουράνιε βασιλεύ, δεν θα διψάσει ποτέ ξανά και δεν θα χορτάσει την παρουσία σου στην ψυχή του. Γι’ αυτό δοξάζουμε το ζωοπάροχο κράτος σου, Χριστέ Θεέ, ζητώντας από εσένα να δώσεις απλόχερα την άφεση των πταισμάτων σε εμάς τους δούλους σου.

2)        Ο Χριστός και οι Ευαγγελιστές Του πνευματικοί ποταμοί που ποτίζουν τον κόσμο.

Τροπάριο Μεγάλης Πέμπτης. Ήχος δ’

«Η ζωηφόρος σου πλευρά, ως εξ Εδέμ πηγή αναβλύζουσα, την Εκκλησίαν σου, Χριστέ, ως λογικόν ποτίζει παράδεισον, εντεύθεν μερίζουσα, ως εις αρχάς, εις τέσσαρα Ευαγγέλια, τον κόσμον αρδεύουσα, την κτίσιν ευφραίνουσα και τα έθνη πιστώς διδάσκουσα προσκυνείν την βασιλείαν σου».

Απόδοση του τροπαρίου στη Νεοελληνική γλώσσα.

Η ζωηπάροχή σου πλευρά, Χριστέ, σαν πηγή που ανέβλυζε από την Εδέμ, ποτίζει την Εκκλησία σου, που μοιάζει με λογικό Παράδεισο μοιράζοντας, όπως η πηγή εκείνη, μοίραζε σε τέσσερις αρχές (ποταμούς), αυτή σε τέσσερα Ευαγγέλια, που ποτίζουν (με τη σοφία τους) τον κόσμο, ευφραίνουν την κτίση, και διδάσκουν τα έθνη να προσκυνούν με πίστη τη Βασιλεία σου. (Η παράφραση αυτή ελήφθη απ’ το Διαδίκτυο).

Όπως οι θεολόγοι υμνογράφοι της Ορθοδοξίας, έτσι και οι θεολόγοι αγιογράφοι αυτής αντιστοίχισαν αλληγορικά και συμβολικά τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές Του με τους υπόψη πέντε ποταμούς του Παραδείσου της Εδέμ. Την αντιστοίχιση αυτή την παρουσίασαν – παρουσιάζουν στους πιστούς με υπέροχες ψηφιδωτές παραστάσεις, με αξιόλογες τοιχογραφίες και με ωραίες φορητές εικόνες.

Η σημαντικότερη και γνωστότερη απ’ τις αναφερόμενες ψηφιδωτές παραστάσεις σώζεται στο καθολικό της ιεράς μονής Λατόμου (ναός του Οσίου Δαυίδ) Θεσσαλονίκης και χρονολογείται στον 5^ο – 6^ο αιώνα, παρουσιάζει δε το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ. Σ΄ αυτήν ο Χριστός εικονίζεται σε εφηβική ηλικία, αγένειος και καθισμένος σε πολύχρωμο ουράνιο τόξο. Κάτω από τα πόδια Του κυλούν οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Φισών, Γεών, Τίγρης κι Ευφράτης. Γύρω Του εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών (: ένα ανθρώπινο-αγγελικό πρόσωπο για τον Ματθαίο, ένα λιοντάρι για τον Μάρκο, ένας βους για τον Λουκά και ένας αετός για τον Ιωάννη). Στην αριστερή γωνία της σκηνής εμφανίζεται ο προφήτης Ιεζεκιήλ καθισμένος στις όχθες του ποταμού Χοβάρ και στη δεξιά ο προφήτης Αββακούμ ή ο Ησαΐας.

Η εξεταζόμενη ψηφιδωτή και συμβολική παράσταση της μονής Λατόμου Θεσσαλονίκης, που παρουσιάζει μεταφορικά τον Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές ως τους πνευματικούς και ζωοδότες ποταμούς του λογικού Παραδείσου, δηλαδή της Εκκλησίας Του, παραπέμπει εννοιολογικά σε άλλες εν πολλοίς ομοιότυπες παραστάσεις τού Ιησού Χριστού. Οι παραστάσεις αυτές  βρίσκονται συνήθως στην όψη αξιόλογων φορητών εικόνων και προβάλλουν τον Χριστό, κατά περίπτωση, ως Παντοκράτορα, ως Αρχιερέα, ως Διδάσκαλο, ένθρονον και πλαισιωμένον από τους τέσσερις Ευαγγελιστές ή από τα σύμβολά τους. Οι εν λόγω εικόνες φέρουν ανάλογες προσδιοριστικές επιγραφές, θεωρούνται δε οι σημαντικότερες των ναών της Ορθοδοξίας και γι’ αυτό είναι τοποθετημένες - τοποθετούνται, κατά κανόνα, πρώτες στα δεξιά της Ωραίας πύλης των τέμπλων τους.

Γιώργος Τ. Αλεξίου