Δυάδες [ ζεύγη ] ιερών εικόνων συναφούς θεματολογίας σε τρεις ναούς χωριών της Καστοριάς.

«Εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εκ της ρίζης αναβήσεται»
(Ησ. 11, 1).


α) Εικόνα των Χριστουγέννων: “Η Ρίζα του Ιεσσαί”.
β) Εικόνα του Πάσχα: “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”.

Η βυζαντινή εικονογραφία περιλαμβάνει, ως γνωστόν, πολλές εμπνευσμένες, πολυσήμαντες και θαυμαστές παραστάσεις, που είναι αποτυπωμένες, κατά περίπτωση, σε φορητές εικόνες, σε τοιχογραφίες, σε ψηφιδωτά, σε ποικίλα έντυπα, σ' εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα κ. ά. Οι ιερές εικόνες που φέρουν στην όψη τους δύο απ' αυτές τις παραστάσεις, αντιστοίχως, και συγκεκριμένα, την ονομαζόμενη “Ρίζα του Ιεσσαί” και τη λεγόμενη “Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος”, αναγνωρίζονται ως εικονιστικό ζεύγος, επειδή συγγενεύουν ως προς την αλληγορία τού πνευματικού περιεχομένου τους και ως προς την παρουσία φυτόμορφων βασικών στοιχείων τους. Τέτοια ζεύγη φορητών εικόνων πλαισιώνουν πολλάκις την Ωραία Πύλη αρκετών ναών μας και προκαλούν με τη σχεδιαστική πρωτοτυπία, την εμφανισιακή αναλογικότητα, την ουρανόφαντη ομορφιά και το θεολογικό πλούτο των θεμάτων τους την ιδιαίτερη προσοχή και το έντονο ενδιαφέρον των Χριστιανών.

Οι προαναφερόμενες δύο υψηλόπνοες παραστάσεις (θέματα) της βυζαντινής εικονογραφίας εξετάζονται ακολούθως:

1) Η παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί”. Περιγραφή της.

Η εικονιστική παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί”, έχει περιγραφικά ως εξής: Στο κάτω μέρος της εικαστικής σκηνής απεικονίζεται ξαπλωμένος στο έδαφος ο γέρων Ιεσσαί, που ήταν πατέρας του Δαβίδ και προπάτορας του Ιησού Χριστού. Απ' το σώμα του φύεται ένα απροσδιόριστο δέντρο, συμβολικό τού γενεαλογικού δέντρου της ενσάρκωσης τού Ιησού Χριστού. Στην κορυφή του δέντρου εικονίζεται η Παναγία κρατώντας στην αγκαλιά της “εν είδει” άνθους τον Χριστό παιδίον. Εκατέρωθεν της Παναγίας και του μικρού Χριστού, στα κλαδιά τού δέντρου, απεικονίζονται κατά γενεαλογική σειρά, εκ των κάτω προς τα άνω, οι προπάτατορες του θεομνήστορα Ιωσήφ και οι προφήτες που προανήγγειλαν την γέννηση του Κυρίου απ' την Παρθένο Μαρία. Στην κορυφή της όλης σκηνής είναι εικονισμένος σε σμικρογραφία κι ευλογών ο Ιησούς Χριστός με τη μορφή του “Παλαιού των Ημερών”, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός που είναι απερίγραπτος.

Η παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί” είναι ασφαλώς Χριστουγεννιάτικη, θεωρείται δε ότι αποδίδει εικαστικά τον ακολούθως παρατιθέμενο σε κείμενο και μετάφραση χριστουγεννιάτικον ύμνο:

Ωδή δ΄ Καταβασιών των Χριστουγέννων.

Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί, και άνθος εξ αυτής, Χριστέ, εκ της Παρθένου ανεβλάστησας, εξ όρους ο αινετός, κατασκίου δασέος, ήλθες σαρκωθείς εξ απειράνδρου, ο άυλος και Θεός. Δόξα τη δυνάμει Σου Κύριε.

Απόδοση στη Νέα Ελληνική.

Χριστέ, βλάστησες από την Παρθένο σαν λουλούδι από το κλαδί, που προήλθε από τη ρίζα του Ιεσσαί, ο άυλος Θεός, τον οποίον υμνούν τα πάντα, ήρθες στον κόσμο παίρνοντας σάρκα από την παρθένο που δεν γνώρισε άνδρα, σαν από πυκνόφυτο και σκιερό βουνό. Δόξα, λοιπόν, αρμόζει στη δύναμή Σου, Κύριε.

2) Η παράσταση “Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος”.

Η εικονιστική παράσταση “Η Ρίζα του Ιεσσαί - Χριστός η Άμπελος” είναι ιδιόμορφη και σπανιοσυναντόμενη. Αποτελεί εμπνευσμένη σύνθεση και αρμονικό συνδυασμό βασικών στοιχείων από δύο σημαντικές παραστάσεις, τις γνωστές με τις αντίστοιχες ονομασίες “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και “Χριστός η Άμπελος”. Η πρώτη απ' αυτές τις παραστάσεις παρουσιάστηκε ήδη. Η δεύτερη (παράσταση) εξ αυτών απτοποιεί και προβάλλει μία απ' τις γνωστότερες παραβολές του Ευαγγελίου, που εμφανίζει αλληγορικά τον Κύριο ως την Άμπελο την αληθινή (Ιωάν. Ιε΄, 1-17), και που ίσως είναι η πλέον σημαντική εξ απόψεως λειτουργικού και μυστηριακού περιεχομένου.

Το υψηλόπνοο κείμενο αυτής της εν λόγω παραβολής έχει σε Νεοελληνική ερμηνευτική απόδοση ως εξής:

Ο Ιησούς Χριστός είναι η άμπελος η αληθινή (Ιωάν. Ιε΄, 1-17).

“Εγώ είμαι η αληθινή κληματαριά (και όχι η παλαιά και άκαρπος άμπελος της Εβραϊκής συναγωγής, την οποίαν ο Πατήρ μετέφερε από την Αίγυπτον και εφύτευσεν εδώ, όπως λέγει και ο ψαλμωδός). Εγώ είμαι η αληθινή άμπελος και ο Πατήρ μου είναι ο αμπελουργός.

Κάθε κλήμα, που είναι ενωμένο με εμέ, αλλά δεν φέρει καρπόν, το κόβει και το αφαιρεί ο Πατήρ. Κάθε κλήμα, το οποίον φέρει καρπόν, το καθαρίζει και το περιποιείται, διά να φέρη περισσότερον καρπόν. (Κάθε άνθρωπον, που λέγει ότι πιστεύει εις εμέ, αλλά δεν έχει ως καρπόν της πίστεώς του την αρετήν, τον αποκόπτει και τον αποχωρίζει από έμενα ο Πατήρ. Εξ αντιθέτου, τον πιστόν, που έχει έργα αρετής, τον φωτίζει, τον ενισχύει, τον καθαρίζει, ώστε να κάμη περισσότερα ενάρετα έργα).

Και σεις, χάρις εις την διδασκαλίαν που σας έχω διδάξει, είσθε καθαροί, είσθε σαν πνευματικά κλήματα περιποιημένα και καρποφόρα.

Μείνετε, λοιπόν, ενωμένοι με εμέ και εγώ με σας. 'Οπως το κλήμα δεν ημπορεί από τον εαυτόν του να φέρη καρπόν, εάν δεν μείνη ενωμένον με την κληματαριά, έτσι και σεις δεν ημπορείτε να πράττετε έργα αρετής, εάν δεν μείνετε ενωμένοι με εμέ.

Εγώ είμαι η κληματαριά και σεις είσθε τα κλήματα. Εκείνος που μένει ενσωματωμένος εις εμέ και εγώ εις αυτόν, αυτός και μόνον φέρνει πολύν καρπόν. Διότι χωρίς εμέ, χωρίς την σωτήριον χάριν μου και την ζωτικήν ενέργειάν μου, δεν ημπορείτε να κάνετε τίποτε το αγαθόν.

Όποιος δεν μείνει ενωμένος μαζή μου, έχει ήδη πεταχθή έξω, όπως το άχρηστο κλήμα και θα ξηραθή και όπως οι άνθρωποι μαζεύουν τα κομμένα κλήματα, τα ρίπτουν στο πυρ και τα καίουν, έτσι και εκείνοι, που χωρισμένοι από εμέ μένουν άκαρποι και άχρηστοι, θα ριφθούν από τους αγγέλους στο πυρ της αιωνίου κολάσεως.

Εάν μείνετε ενωμένοι μαζή μου και τα λόγια μου μείνουν ως θησαυρός της καρδιάς σας και κατεύθυνσις εις την ζωήν σας, κάθε τι αγαθόν που θέλετε, ζητήσατέ το και θα γίνη προς χάριν σας.

Αυτή είναι η δόξα του Πατρός μου, να φέρετε σεις πολλούς καρπούς αρετής και να γίνετε άξιοι μαθηταί μου".

(Η ερμηνευτική απόδοση του κειμένου ελήφθη απ΄ το Διαδίκτυο).

Περιγραφή της παράστασης “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”.

Στο κάτω μέρος της εν λόγω εικαστικής σκηνής απεικονίζεται ξαπλωμένος στο έδαφος ο γέρων Ιεσσαί, ο πατέρας του Δαβίδ και προπάτορας του Ιησού Χριστού. Απ' το σώμα του φύεται ένα δέντρο, συμβολικό τού γενεαλογικού δέντρου τής ενσάρκωσης τού Ιησού Χριστού, που στην προκειμένη περίπτωση είναι μία άμπελος. Στην κορυφή τού δέντρου εικονίζεται ο Ιησούς Χριστός,

φωτοστεφανωμένος, καθισμένος μεγαλοπρεπώς σε ηγεμονικό θρόνο, και, κατά περίπτωση, ως Βασιλεύς Βασιλευόντων με αντίστοιχο στέμμα, ως Αρχιερέας με ανάλογη αμφίεση, και ως Διδάσκαλος ενδεδυμένος με χιτώνα και ιμάτιο. Εικονίζεται επίσης ο Κύριος να ευλογεί με το δεξί Του χέρι και να κρατάει ανοιχτό Ευαγγέλιο στο αριστερό, όπου αναγράφεται ανάλογο εδάφιο, όπως το γνωστό «Εγώ ειμί η Άμπελος…» (Ιωάν. ιε΄, 5), ή το συγγενικό του «Ο δεχόμενος υμάς Εμέ δέχεται, και ο Εμέ δεχόμενος δέχεται Τον αποστείλαντά με.» (Ματθ. Ι΄ 40), που σηματοδοτεί κι εκφράζει άριστα με λέξεις την αντίστοιχη παράσταση.

Απ' τον ξυλώδη κορμό του υπόψη συμβολικού δέντρου - αμπέλου φύονται δύο λεπτές κληματίδες, που ανέρχονται και πλαισιώνουν εξωτερικά τις δύο κάθετες πλευρές τής εικόνισης. Η κάθε μία απ' τις εν λόγω κληματίδες διαθέτει έξι κλαδίσκους, οι οποίοι συστρέφονται κυκλικά και σχηματίζουν επάλληλους μικρούς δίσκους, όπου εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές και άλλοι δύο Απόστολοι (έξι προτομές τους στην κάθε πλευρά της εικόνας).

Στην κορυφή της εικόνας είναι αγιογραφημένος ο Ιησούς Χριστός με τη μορφή του “Παλαιού των Ημερών”, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός, ο Οποίος, ως προαναφέρθηκε ήδη, είναι απερίγραπτος και δεν δύναται να εικονιστεί.

Η συμβολική απεικόνιση της Αμπέλου στην περιγραφόμενη εικονιστική σκηνή παραπέμπει τους πιστούς Χριστιανούς στο Μυστικό Δείπνο του Κυρίου και στη Θεία Μετάληψη, καθότι απ' την άμπελο προέρχεται ο οίνος της Θείας Ευχαριστίας. Επίσης, η εικόνιση του Ιησού Χριστού με τη μορφή και αμφίεση του “Βασιλέως των Βασιλευόντων”, ή του “Μεγάλου Αρχιερέως”, ή του ουράνιου “Διδασκάλου” τους μεταφέρει νοερά (τους πιστούς) στη Δευτέρα Παρουσία Του και στην καινούρια εποχή της 8ης ημέρας, την οποίαν κατ΄εξοχήν αντιπροσωπεύει το Πάσχα. Βάσει αυτών των συμβολισμών η εξεταζόμενη εικόνιση (: θέμα εικονογραφίας) θεωρείται και είναι Πασχάλεια.

Κλείνοντας τη σύντομη αναφορά στο ζεύγος των ιερών εικόνων με τα θέματα, “Η Ρίζα του Ιεσσαί” και “Η Ρίζα του Ιεσσαί – Χριστός η Άμπελος”, αντιστοίχως, σημειώνουμε ότι συσχετίζονται μεταξύ τους, συνδιαλέγονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Σημειώνουμε επίσης, ότι τρία ομότυπα ζεύγη φορητών εικόνων βρίσκονται και πλαισιώνουν την Ωραία Πύλη στους ιερούς ναούς, α) Κοιμήσεως Θεοτόκου Λιθιάς Καστοριάς, έτους 1850, β) Αγίου Δημητρίου Λιθιάς, του 19ου αιώνα, και γ) Αγίου Κωνσταντίνου Οξυάς Καστοριάς, έτους 1885. Αυτές οι έξι πανέμορφες εικόνες (τρία ζεύγη) των εν λόγω τριών αξιόλογων ναών της Καστοριάς αποτελούν, σύμφωνα με τους ειδικούς θεολόγους, ευρύχωρα “ταμεία” και άριστους “κήρυκες” των αληθειών τής Ορθοδοξίας, κι ένεκα τούτων δικαίως προσελκύουν το έντονο ενδιαφέρον των ευσεβών και φιλόκαλων χριστιανών και προκαλούν τον διαρκή θαυμασμό τους.

Γιώργος Τ. Αλεξίου.

Το όμορφο χωριό Οξυά Καστοριάς.