Φως της Καστοριάς: Ο “Ομφαλός της γης” στον πανίερο ναό της Αναστάσεως του Κυρίου, Ιεροσολύμων.

Ο Τίμιος Σταυρός στημένος και
υψωμένος στον "Ομφαλό της Γης".
Λεπτομέρεια εικόνας Αγίας Τριάδος.

“Ο Θεός ...ειργάσατο σωτηρίαν εν μέσω της γης” (Ψαλμ 74, 12).

Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει (Ιεζ. 38, 12) και η Αγία Εκκλησία μας παραδέχεται και αναγνωρίζει, ότι ο πανίερος ναός της Αναστάσεως του Κυρίου που βρίσκεται στα Ιεροσόλυμα αποτελεί τον νοητό “Ομφαλόν της γης”, ότι είναι δηλαδή (ο ναός της Αναστάσεως) το πνευματικό κέντρο ολόκληρου του Χριστιανικού κόσμου και γενικότερον όλης της Οικουμένης. Αυτός ο νοητός “Ομφαλός της γης” απτοποιείται και σηματοδοτείται από (με) μία μαρμάρινη σφαίρα, που είναι τοποθετημένη σε ιδιαίτερη βάση, εντός του υπόψη ναού της Αναστάσεως κι εμπρός στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού.

Ο εν λόγω συμβολικός “Ομφαλός της γης” του ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων, που ονομάζεται επίσης και “Ζάθεον Μεσόμφαλον”, και “Ομφάλιον”, είναι ως προς τη σημασία του μοναδικός στον κόσμο. Υπάρχουν όμως και αντίστοιχά του και σχετικώς ανάλογά του Μεσόμφαλα στους περισσότερους χριστιανικούς ναούς. Τα Ομφάλια αυτά αποτελούνται συνήθως από μαρμάρινες πλάκες, κυκλικές ή τετράγωνες, που σχηματίζουν διάφορες συμβολικές παραστάσεις και βρίσκονται συνήθως στον Σολέα ή κάτω απ' τον τρούλο των ναών, στο κέντρο του δαπέδου τους. Κατά την κοινή αντίληψη και παραδοχή των Χριστιανών, το καθένα απ' τα εν λόγω Ομφάλια εξασφαλίζει την αόρατη και ζωογόνο επικοινωνία των Ουρανίων Δυνάμεων με το ίδιο (το Ομφάλιο) και με το ναό που το εμπεριέχει. Βάσει αυτής της άποψης και παραδοχής, το ομφάλιο ενός ναού αποτελεί το πνευματικό κέντρο του συγκεκριμένου ναού, αλλά και ολόκληρης της εκκλησιαστικής περιφέρειας που, τυχόν, αυτός (ο ναός) “ηγεμονεύει”, αντιπροσωπεύει και ονοματοδοτεί. Έτσι λοιπόν, το Ομφάλιο ενός Μητροπολιτικού ναού αποτελεί και Ομφάλιο τής αντίστοιχης εκκλησιαστικής περιφέρειας, το δε Ομφάλιο μιας ενοριακής εκκλησίας είναι και Ομφάλιο ολόκληρης τής ενορίας αυτής.

Ο ναός της Αναστάσεως και του Παναγίου Τάφου
στα Ιεροσόλυμα, όπου ο "Ομφαλός της Γης".

Το σημαντικότερο και γνωστότερο απ' τα αναφερόμενα Ομφάλια βρισκόταν - και βρίσκεται ακόμη - στον περίφημο ναό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, στη Ν.Δ. πλευρά του δαπέδου του, και αποτελούσε το πνευματικό κέντρο ολόκληρης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η χρήση του ήταν λειτουργική, αλλά και τελετουργική. Επάνω του γινόταν η στέψη του Αυτοκράτορα κι εκεί στεκόταν αυτός (ο Αυτοκράτορας) στη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας και στις επίσημες βασιλικές τελετές.

Ένα δεύτερο σημαντικό μαρμάρινο Ομφάλιο, χρονολογούμενο στον 13ο αιώνα, υπήρχε στο ναό της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας. Το Ομφάλιο αυτό, επί του οποίου εικονίζεται σε ανάγλυφο ένας αετός να αρπάζει λαγό, μεταφέρθηκε το 1924 από Έλληνες Ποντίους πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη και βρίσκεται τώρα στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της πόλης.

Το τέμπλο του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων,
όπου βρίσκεται ο συμβολικός "Ομφαλός της Γης".

Το τρίτο απ΄ τα γνωστότερα Ομφάλια των ναών της Ορθοδοξίας βρίσκεται στο δάπεδο της Μητρόπολης του Μυστρά, τον Άγιο Δημήτριο, κι ακριβώς κάτω από τον κεντρικό τρούλο του ναού. Το ομφάλιο αυτό είναι μαρμάρινο, έχει μία ανάγλυφη παράσταση δικέφαλου αετού και χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Επάνω του, σύμφωνα με την παράδοση, γονάτισε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, όταν εστέφθη Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης, το έτος 1449.

Το παρόν κείμενο, που αναφέρεται εν συντομία στον “Ομφαλό της γης” του ναού Αναστάσεως του Κυρίου, Ιεροσολύμων, καθώς και στα “Ομφάλια” άλλων ναών της Χριστιανοσύνης, θα κλείσει με την παράθεση ενός Τροπαρίου, που επαναλαμβάνει, διερμηνεύει κι επεξηγεί τον παρατιθέμενο στην αρχή αυτού (του κειμένου) 12ο στίχο του 74ου προφητικού Ψαλμού. Το Τροπάριο αυτό περιλαμβάνεται στο λειτουργικό βιβλίο “Πεντακοστάριον” κι έχει ως ακολούθως:

Δοξαστικό Έκτης Ώρας Μ. Παρασκευής, ήχος β’.

«Σωτηρίαν ειργάσω εν μέσω της γης, Χριστέ ο Θεός,

επί σταυρού τους αχράντους σου χείρας εξέτεινας,

επισυνάγων πάντα τα έθνη κράζοντα,

Κύριε, δόξα σοι».

(= Χριστέ και Θεέ, πραγμάτωσες στο μέσον της γης το έργο της σωτηρίας,

άπλωσες επάνω στο Σταυρό τα άχραντα χέρια Σου,

συγκεντρώνοντας στο ίδιο μέρος όλα τα έθνη που Σου κράζουν:

Κύριε, δόξα σ΄ Εσένα).

Γιώργος Τ. Αλεξίου.

Ο συμβολικός "Ομφαλός της Γής" στο βάθρο του.
Βρίσκεται στο ναό Αναστάσεως του Κυρίου,
στα Ιεροσόλυμα

Παλαιά φωτογραφία του ναού της Αναστάσεως
του Κυρίου, Ιεροσολύμων. Το κίτρινο βέλος δείχνει
τον "Ομφαλό της Γης" επί της βάσεώς του.

Εικόνα της Αγίας Τριάδος.
Στο μέσον της σύνθεσης, ο Σταυρός
στημένος στον "Ομφαλόν" της γης.

Ιερή τελετή στο ναό Αναστάσεως του Κυρίου,
Ιεροσολύμων. Αριστερά εντός των κύκλων
διακρίνεται ο "Ομφαλός της Γης".

Το υπέροχο μαρμάρινο και ανεικονικό "Ομφάλιο"
στο ναό Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.
Αποτελούσε το συμβολικό πνευματικό κέντρο
ολόκληρης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.