Φως της Καστοριάς: Παναγία η Ακαταμάχητος, η τοιχογραφία της σε ναό της Καστοριάς (έτ. 1441/42).

Παναγία η Ακαταμάχητος. Τοιχογραφία
σε ναό της Καστοριάς, έτ. 1441/42.

Η υπεραγία Θεοτόκος τιμάται ιδιαίτερα απ' τους Ορθόδοξους Χριστιανούς όλου του κόσμου. Στο σεπτό πρόσωπό της είναι αφιερωμένοι πάμπολλοι ιεροί ναοί, που κοσμούνται με αξιόλογες εικόνες και τοιχογραφίες της. Πλείστες απ' αυτές τις εικονίσεις φέρουν αναγραμμένη στην επιφάνειά τους κάποια εμπνευσμένη επωνυμία της Θεοτόκου, η οποία την ορίζει, την εκφράζει άριστα και κοινοποιεί μία υψηλή ιδιότητά της.

Στις προαναφερόμενες επωνυμίες της Παναγίας περιλαμβάνεται και το θεοτοκωνύμιο “ Η Ακαταμάχητος”, που σημαίνει και δηλώνει, ότι η Παναγία είναι ακατανίκητη, ακαταπολέμητη και ακαταγώνιστη, ως μητέρα του Χριστού μας. Πρόκειται για “ένα ασυνήθιστο επίθετο, που προέρχεται από θρησκευτικούς ύμνους, όπως το τροπάριο: «Τείχος ακαταμάχητον ημών των Χριστιανών υπάρχεις Θεοτόκε Παρθένε…», από το μεσώριο της Γ’ ώρας, και το: «…ω παμμακάριστε, Παναγία Δέσποινα· συ γαρ ημών, τείχος και βοήθεια, ακαταμάχητος», από την ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Αθηνογένους”.

Η θεματική τοιχογραφία
της Παναγίας Ακαταμαχήτου.

Ιεροί ναοί της Παναγίας με το προσωνύμιο η Ακαταμάχητος υπήρχαν κατά τη βυζαντινή εποχή στην Κωνσταντινούπολη, στις Σέρρες, στα Τρίκαλα και σε άλλες πόλεις της πατρίδας μας. Στην Καστοριά, ένας ναός της Παναγίας Σκουταριώτισσας και Ακαταμαχήτου είχε ανεγερθεί κατά τον 10ο – 11ο αιώνα στην ακρόπολή της. Πρόκειται για τη γνωστή σήμερα ως Παναγία η Κουμπελίδικη, η οποία αναφέρεται ως εξής σε μία επιγραφή που σώζεται στη στεφάνη του τρούλου της: “...υπεραγίας Θεοτόκου της επονομαζομένης Σκουταριώτισσας...εκαινουργήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός της και Ακαταμαχήτου διά συνδρομής κόπου και εξόδου του πανευγενεστάτου...” Ο ναός αυτός βρίσκεται σήμερα σε καλή κατάσταση και αποτελεί το τοπόσημα - έμβλημα της πόλης.

Η λατρευτική φορητή εικόνα της Παναγίας Ακαταμαχήτου που υπήρχε κατά τη βυζαντινή εποχή εντός του ναού τής Κουμπελίδικης δεν σώζεται σήμερα, ούτε και κάποια ανάλογη τοιχογραφία της. Σώζεται όμως μία ομώνυμη τοιχογραφία τής Παναγίας στο γειτονικό ναό του Αγίου Ανδρέα, του Ρουσούλη, ενορίας Ελεούσης (έτ. 1441/42). Η τοιχογραφία αυτή χρονολογείται στα 1441/42 και βρίσκεται στο νότιο τοίχο του κυρίως ναού και σ' επαφή με το τέμπλο, δηλαδή στο μέρος όπου κατά κανόνα εικονίζεται ο Πάτρων Άγιος του ναού. Το δεδομένο αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε, ότι ο εν λόγω ναός του Αγίου Ανδρέα ήταν αρχικώς αφιερωμένος στην Παναγία Ακαταμάχητο και ότι αρκετά αργότερα μεταφιερώθηκε στον άγιο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο, που εικονίζεται δίπλα της.

Ο ναός του Αγίου Ανδρέα του Ρουσούλη,
έτ. 1441/42, όπου η εξεταζόμενη τοιχογραφία.

Στην αναφερόμενη τοιχογραφία της Παναγίας Ακαταμαχήτου του ναού Αγίου Ανδρέα η Θεοτόκος παριστάνεται καθισμένη σε ηγεμονικό θρόνο και κρατώντας τον μικρό Χριστό στην αγκαλιά της. Ο Κύριος εικονίζεται ως τριετές παιδίον, να ευλογεί με το δεξί Του χέρι και να κρατάει κλειστό ειλητάριο στο αριστερό. Εκατέρωθεν της Παναγίας είναι γραμμένη η επωνυμία της “Η Ακαταμάχητος.

Κλείνοντας τη σύντομη αναφορά στην τοιχογραφία της Παναγίας Ακαταμαχήτου, την ευρισκόμενη στον ιερό ναό του Αγίου Ανδρέα, ενορίας Ελεούσης πόλης Καστοριάς, σημειώνουμε, ότι πρόκειται για μία αξιόλογη αγιογραφία του περίφημου “Καστοριανού Εργαστηρίου” (μέσα 15ου – αρχές 16ου αιώνα), η οποία συγκινεί ιδιαίτερα τους κατοίκους τής Καστοριάς, αφ΄ενός για το υψηλό πνευματικό περιεχόμενο της θεομητορικής επωνυμίας που την ορίζει, και αφ΄ετέρου για την ταυτωνυμία και νοηματική σχέση της με τον ξακουστό ναό της Παναγίας Ακαταμαχήτου – Κουμπελίδικης.

Γιώργος Τ. Αλεξίου.