Η εικόνα του Τριαδικού Θεού στο χωριό Μελάς Καστοριάς (18ος αι.).

Η εικόνα της Αγίας Τριάδος
στο χωριό Μελάς Καστοριάς.
(18ος αιών;)

Κείμενο Γιώργου Τ. Αλεξίου

    Η εικόνα της Αγίας Τριάδος είναι η πλέον ιερή και σεβαστή στον Ορθόδοξο κόσμο και γι’ αυτό παρουσιάζεται απ’ την Εκκλησία μας, σε όλους ανεξαίρετα τους ναούς της, με διάφορους εμπνευσμένους και υψηλόπνοους εικονογραφικούς τύπους. Απ’ τους εν λόγω αγιογραφικούς τύπους, ο πλέον κοινός και συνηθισμένους, κατά τους μεταβυζαντινούς αιώνες, είναι ο λεγόμενος «Θεανδρικός», στον οποίο τα τρία πανάγια Πρόσωπα της Θεότητας απεικονίζονται ως εξής:

1) Ο Θεός Πατήρ παρουσιάζεται συμβολικά κι αντιπροσωπευτικά με τη μορφή του Χριστού – Παλαιού των Ημερών (γεροντικής ηλικίας), να κάθεται σε ουράνιο θρόνο και να ευλογεί όλη την κτίση.

2) Ο Ιησούς Χριστός εικονίζεται με τη θεανδρική μορφή του Παντοκράτορα (τριακοντούτης), καθήμενος στα δεξιά του Παλαιού των Ημερών κι ευλογών επίσης.

3) Το Άγιο Πνεύμα παριστάνεται ως λευκή περιστερά, να πετάει επάνω απ’ τις φωτοστεφανωμένες άγιες κεφαλές του Χριστού – Παλαιού των Ημερών και του Χριστού Παντοκράτορα.

Μία ενδιαφέρουσα εικόνα της Αγίας Τριάδος, που ανήκει στον προπεριγραφόμενο εικονιστικό τύπο, φυλάσσεται στον ενοριακό ναό του ιστορικού χωριού Κάτω Μελάς Κορεστείων. Η εν λόγω εικόνα φιλοτεχνήθηκε κατά τον 18^ο αιώνα (;) από ταλαντούχο Καστοριανό αγιογράφο κι έχει όλα σχεδόν τα βασικά στοιχεία και γνωρίσματα των εικόνων της κατηγορίας της. Η μόνη διαφορά της απ’ τις λοιπές ομότυπες της παραστάσεις εντοπίζεται στη στάση του Χριστού – Παλαιού των Ημερών και του Χριστού Παντοκράτορα, που εδώ, στην εξεταζόμενη εικόνα του Μελά, εικονίζονται σε όρθια στάση και όχι καθήμενοι σε νεφέλες ή βασιλικούς θρόνους, όπως επιτάσσει ο κανόνας.

Το άνω μέρος της θεματικής
 εικόνας της Αγίας Τριάδος.

Η απεικόνιση του Αγίου Πνεύματος με τη μορφή
περιστεράς στην εξεταζόμενη εικόνα.

Ο ναός του Αγίου Ευσταθίου στο χωριό Μελάς,
όπου φυλάσσεται η παρουσιαζόμενη
εικόνα  της Αγίας Τριάδος.

Το σεπτό Στρατιωτικό Νεκροταφείο στο Μελά.
Οι εκεί θαμμένοι γενναίοι στρατιώτες μας
 έπεσαν υπέρ πατρίδος στις 12-8-1949.
Αιωνία η μνήμη των παλικαριών μας.

Η πρωτότυπη εικόνιση της Αγίας Τριάδος στο ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς {13ος αι.}.

Η εξεταζόμενη παράσταση  της Αγίας
Τριάδος στην Παναγία Κουμπελίδικη
(13ος αι.)

Κείμενο του Γιώργου Τ. Αλεξίου

Μία λίαν πρωτότυπη και άκρως ενδιαφέρουσα παράσταση του Τριαδικού Θεού κοσμεί το ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης στην Καστοριά. Η εν λόγω παράσταση βρίσκεται στην ημικυλινδρική καμάρα που καλύπτει το νάρθηκα του ναού (την καταλαμβάνει ολόκληρη), χρονολογείται στον 13ο αιώνα, και περιγράφεται ακολούθως:

Ο Χριστός με τη μορφή του Παλαιού των ημερών ηγεμονεύει στην όλη σύνθεση. Εικονίζεται σε υπερφυσικό μέγεθος και με γεροντικά χαρακτηριστικά, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός Του, που είναι αδύνατο και ανεπίτρεπτο να παρασταθεί. Η αγία κεφαλή Του περιβάλλεται από σταυροφόρο φωτοστέφανο. Η όψη Του είναι επιβλητική, οι οφθαλμοί μεγάλοι και ειρηνικοί, η έκφραση Του επιεικής. Έχει μακριά και λευκά μαλλιά και γένια, φοράει λευκόχρωμο χιτώνα και ιώδες ιμάτιο, κάθεται πάνω σε τόξο και περιβάλλεται από ελλειψοειδή πρασινωπή “δόξα” (ουράνιο φως). Εκατέρωθεν του προσώπου Του υπάρχει αποτυπωμένη η επιγραφή που Τον ορίζει και Τον χαρακτηρίζει: I(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C Ο Θ(EO)C ΗΜΩΝ.

Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας Κουμπελίδικης
(9ος αιών;). Η μορφή του αποτελεί το
 τοπόσημα της πόλης.

Ο εικονιζόμενος Χριστός - Παλαιός των ημερών, ο αντί του Θεού Πατρός παρουσιαζόμενος, κρατάει στην αγκαλιά Του το δεύτερο Πρόσωπο του Τριαδικού Θεού, δηλαδή το Χριστό (περίπτωση διπλοεικόνισης του Χριστού). Ο Υιός του Θεού παριστάνεται σε προτομή, ως ώριμος άνδρας, με μαύρη κόμη και κοντό γένι (ηλικία τού Παντοκράτορα). Φοράει ανοιχτόχρωμο χιτώνα και βαθυγάλαζο ιμάτιο. Η κεφαλή Του περιβάλλεται από σταυροφόρο φωτοστέφανο.

Στο στήθος του ο ηλιακά ώριμος Χριστός βαστάει με τα δυο Του χέρια έναν κυκλικό δίσκο, επάνω στον οποίον υπάρχει ζωγραφισμένη μία περιστερά, δηλαδή το σύμβολο του Αγίου Πνεύματος (του τρίτου Προσώπου της Αγίας Τριάδος). Τέλος, στα πλαίσια της όλης σύνθεσης, και συγκεκριμένα στο ύψος των ώμων του Παλαιού των ημερών αναγράφονται οι λέξεις που την πιστοποιούν (τη σύνθεση) και τη δηλώνουν: Ο Π(ΑΤΗ)Ρ Y(IO)C ΚΑΙ ΠΝ(ΕΥΜ)Α ΤΟ ΑΓΙΟΝ (: Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΣ).

Η θεματική εικόνιση της Αγίας Τριάδος.
Η φωτογραφία ελήφθη απ' το διαδίκτυο.

Το παρουσιαζόμενο ανακράτημα της συμβολικής παράστασης του Αγίου Πνεύματος αποκλειστικά απ' τον Χριστό - ώριμο άνδρα απασχόλησε αρκετούς βυζαντινολόγους, προκάλεσε πολλές επιστημονικές συζητήσεις και δέχτηκε ισάριθμες θεολογικές ερμηνείες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι απόψεις των παρακάτω ερευνητών: Ο Π. Στεφάνου υποστηρίζει, ότι ο εμπνευστής - δημιουργός τής εν λόγω σύνθεσης εικόνισε τη συμβολική Περιστερά στα χέρια του Χριστού, και τον Χριστό στα χέρια του "Παλαιού των ημερών", για να δηλώσει την "εκ Πατρός διά του Υιού εκπόρευσιν του Αγίου Πνεύματος". 'Αλλοι θεωρούν, ότι ο συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος εκφράζει τις Δυτικές δογματικές απόψεις περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού. Ο Στ. Πελεκανίδης όμως, καθώς και ο H.Gerstinger διατυπώνουν τη σωστή γνώμη, ότι η εν λόγω παράσταση είναι απλώς μια ορθόδοξη εικόνιση της Αγίας Τριάδος, όπως το αναφέρει άλλωστε και η επ' αυτής επιγραφή, και δεν αποτελεί έργο δηλωτικό της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος σύμφωνα με το Δυτικό Δόγμα. Μάλιστα, κατά τον προμνημονευόμενο Gerstinger, ο τρόπος εικόνισης του τρίτου θεϊκού Προσώπου εντός του δευτέρου, και του δευτέρου εντός του πρώτου, εκφράζει το δόγμα της "Περιχώρησης", δηλαδή την ενοίκηση εν αλλήλοις και την ταύτιση της ουσίας των τριών προσώπων του Θεού (το ομοούσιον), παράλληλα δε και τη διαφοροποίησή τους ως προς τις υποστάσεις.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα εκτενέστερης θεολογικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου με τον τίτλο “Παραστάσεις της Αγίας Τριάδος σε βυζαντινούς ναούς της Καστοριάς”, η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καστοριανή Εστία, Αριθ, φύλλ. 644 / 10 - 4 - 1998, και 645 / 16 – 4 – 1998. Φωτοαντίγραφα των σελίδων της εν λόγω δημοσίευσης παρουσιάζονται εδώ.

Παλαιά και ωραία φωτογραφία
της Παναγίας Κουμπελίδικης.

Η πανέμορφη Καστοριά.

Σχεδιαστική απόδοση της
θεματικής παράστασης (απ' τον Γ.Τ.Α.)

Μερική άποψη της Κουμπελίδικης.

Βαρυχειμωνιά στην Κουμπελίδικη.

Κουμπελίδικη.

Η 1η σελίδα της υπόψη δημοσίευσης.

Η 2η σελίδα.

Η 3η σελίδα.

Η 4η σελίδα

Η 5η σελίδα.

Το εξοχικό Προσκύνημα της “Παναγίας Αργούσας” στο Βογατσικό Καστοριάς.

Το εξοχικό Προσκύνημα της Παναγιάς Αργούσας
στο Βογατσικό Καστοριάς.

Το Βογατσικό είναι ένα απ' τα ιστορικότερα και ομορφότερα χωριά του Νομού Καστοριάς, και γενικότερα της Δυτικής Μακεδονίας. Οι κάτοικοί του διακρίνονται ανέκαθεν για την αρχοντιά κι ευγένεια του χαρακτήρα τους, την έντονη φιλοπατρία και τη μεγάλη θεοσέβειά τους. Ενδεικτικό αυτών των αρετών τους αποτελεί και η ύπαρξη στο Βογατσικό έξι αστικών ναών και δώδεκα άλλων περιαστικών και εξοχικών, καθώς και μίας ιεράς μονής, του Αγίου Κωνσταντίνου. Στους αναφερόμενους εξοχικούς ναούς περιλαμβάνεται και ο ευρισκόμενος στο εδώ παρουσιαζόμενο Προσκύνημα της “Παναγίας Αργούσας”.

Το εν λόγω εξοχικό Προσκύνημα βρίσκεται κοντά στον οικισμό του Βογατσικού, σε απόσταση ενός χιλιομέτρου περίπου νοτίως αυτού, και πλησίον του οδικού κόμβου “Αγίου Κωνσταντίνου” της Εγνατίας οδού. Ο περιβάλλων χώρος του είναι πανέμορφος και κατάφυτος από βελανιδιές και άλλα φυλλοβόλα δέντρα, και από ανθοφόρους θάμνους και αγριολούλουδα.

Ο ιερός ναός του Προσκυνήματος
της Παναγιάς Αργούσας.

    Συγκροτείται (το Προσκύνημα) από έναν σύγχρονό μας ναΐσκο της Παναγίας, και από ένα παλαιό εικονοστάσι της κι ένα παμπάλαιο πηγάδι. Η πρωτόφαντη ονομασία του “Παναγία Αργούσα” δηλώνει, σύμφωνα με μερικούς ευσεβείς Βογατσιώτες,  ότι η Θεοτόκος μερικές φορές “αργεί να κάνει ένα θαύμα - σε κάποιον που το ζητάει με πίστη από τη Χάρη της -, αλλ' όμως το κάνει”!  Άλλοι όμως Βογατσιώτες έχουν την άποψη, την οποία συμμερίζεται και ο Γράφων,  ότι η σωστή ονομασία της είναι  "Παναγία η Αλγούσα", που σημαίνει Παναγία η πονεμένη, η βασανισμένη. Οι ίδιοι διηγούνται, ότι το αναφερόμενο προσκύνημα το έκτισε και το ονόμασε έτσι πριν από πολλά χρόνια μία πονεμένη Βογατσιώτισσα που είχε χάσει τη μονάκριβη κορούλα της. 

Το αναφερόμενο ιερό Προσκύνημα είναι πολύ αγαπητό στους κατοίκους του Βογατσικού και γι΄αυτό αρκετοί το επισκέπτονται πολλάκις κατά τη διάρκεια του έτους, προσεύχονται εκεί, ανάβουν το καντήλι του και θαυμάζουν την απερίγραπτη φυσική ομορφιά της περιοχής του. Ένας εξ αυτών είναι και ο τέως δάσκαλος του Δημοτικού σχολείου Βογατσικού Γιώργος Αλεξίου, που το επισκέπτεται τακτικώς από το έτος 1981 κι εξής, και προσεύχεται και διαλογίζεται αναλόγως εκεί.

Η τοιχογραφία της Παναγίας Πλατυτέρας των Ουρανών
στην κόγχη του Αγίου Βήματος, του προσκυνηματικού ναού.

Το εικονοστάσι της Παναγίας
στο Προσκύνημα.

Το πανέμορφο Βογατσικό Καστοριάς.

Πλάγια άποψη του Προσκυνήματος.

Το πηγάδι με το εύγευστο και ζωογόνο νερό
στο Προσκύνημα της Παναγίας.

Ο δάσκαλος Γιώργος Αλεξίου
τακτικός επισκέπτης του Προσκυνήματος.