Φως της Καστοριάς: Η Γέννηση του Χριστού παρουσιασμένη με τη μορφή θεατρικού δράματος (!). Κοντάκιον Ρωμανού του Μελωδού (6ος αιών).

Η βυζαντινή εικόνα της Γέννησης
σε θεατρική σκηνή.

Η Γέννηση του Ιησού Χριστού είναι ένα κοσμοϊστορικό γεγονός που συγκλόνισε ολόκληρη την οικουμένη και που χώρισε τον χρόνο στα δύο, στην προ Χριστού και στην μετά Χριστόν εποχή. Το γεγονός αυτό η Αγία μας Εκκλησία το παρουσιάζει και το προβάλλει στο χριστεπώνυμο πλήρωμά της ποικιλοτρόπως: Με ιερές Ακολουθίες, με χριστουγεννιάτικους ύμνους και μελωδίες, με ιερές εικόνες και παραστάσεις της Γέννησης, με προφορικά και γραπτά κηρύγματα, με πατερικά συγγράμματα και τέλος, με εμπνευσμένες ποιητικές συνθέσεις, που έχουν τη μορφή θεατρικού έργου - δράματος και που σύγκεινται από ανάλογες σκηνές, οι οποίες εναλλάσσονται μεταξύ τους και αλληλοδιαδέχονται.

Εικόνα της Γέννησης από ναό της Κορυτσάς
Βορείου Ηπείρου, έτ. 1770.

Οι αναφερόμενες ποιητικές συνθέσεις είναι καταγραμμένες στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας και δύναται να παρουσιαστούν σε θεατρική σκηνή με τη μορφή θρησκευτικού δράματος. Σ’ αυτές τις συνθέσεις περιλαμβάνεται κι ένα υπέροχο κοντάκιο (: εκτενής ύμνος) του Ρωμανού του Μελωδού, που επιγράφεται «Κοντάκιον της Χριστού γεννήσεως». Το ποίημα αυτό απαρτίζεται από το γνωστό τοις πάσι τροπάριο «Η Παρθένος σήμερον…», που αποτελεί το προοίμιό του, και από άλλες 24 στροφές που ονομάζονται οίκοι.

Ακολούθως παρατίθεται το πρωτότυπο κείμενο του αναφερόμενου προοιμιακού τροπαρίου του υπόψη κοντακίου, καθώς και η παράφρασή του στη Νεοελληνική γλώσσα. Κατόπιν παρουσιάζονται με τη σειρά και περιληπτικά όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στο πρώτο τροπάριο και στους 24 οίκους του κοντακίου, όπως τα κατέγραψε ο αείμνηστος καθηγητής Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας στο βιβλίο του Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Ο Σωτήρ, Αθήναι 1978, σελ. 38-39, 201-204.

a. Τροπάριον. ΄Ήχος γ΄. Αυτόμελον.

Η Παρθένος σήμερον, τον υπερούσιον τίκτει,

και η γη το σπήλαιον, τω απροσίτω προσάγει.

Άγγελοι, μετά Ποιμένων δοξολογούσι,

Μάγοι δε, μετά Αστέρος οδοιπορούσι,

δι’ ημάς γαρ εγεννήθη, Παιδίον νέον,

ο προ αιώνων Θεός.

b. Η παράφραση του τροπαρίου στη Νεοελληνκή.

Η Παρθένος Μαρία σήμερα τον Υπερούσιο Θεό γεννάει,

και η γη προσφέρει στον Απρόσιτο (Θεό) το σπήλαιο.

Οι άγγελοι μαζί με τους βοσκούς δοξολογούν,

και οι Μάγοι μαζί με το αστέρι οδοιπορούν,

επειδή για εμάς γεννήθηκε σαν μικρό παιδί ο Θεός,

που πριν απ’ τους αιώνες ήταν και είναι.

Ο άγιος Ρωμανός ο Μελωδός.

c. Οι υποθέσεις του αρχικού τροπαρίου και των 24 στροφών του κοντακίου.

1) Το προοιμιακό τροπάριο“ Η παρθένος σήμερον“ παρουσιάζει στη θεατρική σκηνή τα πρόσωπα του θρησκευτικού δράματος, που είναι, το Παιδίον-Θεός, η Παρθένος Μητέρα, οι Άγγελοι, οι Ποιμένες, οι Μάγοι. Επίσης, περιγράφει τον τόπο όπου διαδραματίζεται η υπόθεση ολόκληρου του θεατρικού έργου.

2) Ο ποιητής χαιρετίζει τη Βηθλεέμ, τον οίκο των άρτων, το έδαφος όπου ανθίζει η ράβδος του Ιεσσαί, την πηγή του Δαβίδ.

3) Η Παρθένος ανοίγει τον διάλογο και απευθύνεται προς τον Χριστό-Λόγο που προσέλαβε ανθρώπινη σάρκα, προς τον Βασιλιά που ανακλήθηκε στη φάτνη.

4) Εμφανίζονται οι Μάγοι και αφηγούνται το γεγονός της εμφάνισης του αστέρα και το πως ταξίδεψαν από την Ανατολή.

5) Η Παρθένος Μαρία ζητάει από το Θείο Βρέφος να επιτρέψει στους βασιλείς της Ανατολής να παρουσιαστούν στην πτωχεία Του.

6) Ο Χριστός παίρνει το λόγο και δίνει τη διαταγή που του υπαγόρεψε η μητέρα Του.

7) Η πύλη ανοίγει και οι Μάγοι εκφράζουν τη μεγάλη έκπληξή τους για το γεγονός της γέννησης του Χριστού από γυναίκα παρθένο.

8) Ο Ιωσήφ παρίσταται στη σκηνή ως μάρτυρας κι εγγυητής των θαυμάτων.

9) Οι Μάγοι παίρνουν το λόγο και περιγράφουν την ειδωλολατρική θρησκεία της Περσίας και όλης της Ανατολής.

Τοιχογραφία της Γέννησης του Χριστού (17ος αι.)
στην Παναγία Κουμπελίδικη Καστοριάς.

10) Η Παναγία ομιλεί για την προφητοκτόνο Ιερουσαλήμ και για τον σκληρό Ηρώδη και υποδεικνύει στους Μάγους να μην ξαναπεράσουν απ’ αυτήν την πόλη.

11) Οι Μάγοι διηγούνται τι συνέβη μεταξύ αυτών και του Ιδουμαίου Ηρώδη και των Φαρισαίων.

12) Οι Μάγοι παρουσιάζουν και προσφέρουν τα δώρα τους στον Χριστό και δηλώνουν ταπεινοί ικέτες Του.

13) Εν τέλει παρεμβαίνει η Παναγία και ζητάει από τον Χριστό, ως ανταπόδοση των βασιλικών δώρων που του πρόσφεραν οι Μάγοι και ως ανταμοιβή της προσκύνησης των ποιμένων, τη χάρη και τη σωτηρία όλου του κόσμου.

Γιώργος Τ. Αλεξίου

ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Το εξεταζόμενο «Κοντάκιο της Χριστού γεννήσεως» παρουσιαζόταν κατά τη βυζαντινή εποχή ως θρησκευτικό δρώμενο στο “Iερόν Παλάτιον” Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και σε κατάλληλες αίθουσες των άλλων μεγάλων πόλεων της Bυζαντινής αυτοκρατορίας. Το ίδιο δρώμενο μπορεί κάλλιστα να παρουσιαστεί και σήμερα από μαθητικούς κι ερασιτεχνικούς θιάσους σε σκηνές σχολείων και πολιτιστικών συλλόγων, αφού βεβαίως προηγηθεί η σωστή μεταγλώττιση τού κειμένου του στη νεοελληνική μας γλώσσα.

Γ.Τ.Α.